Γιος ενός σιδερά από την πόλη Λανγκρ (Langres), διδάχθηκε από Ιησουίτες κληρικούς και σπούδασε στη Σορβόνη, από όπου αποφοίτησε το 1732 ως νομικός. Ο Ντιντερό έχασε όμως το ενδιαφέρον του για το νομικό επάγγελμα και προτίμησε να ασχοληθεί με γλώσσες, λογοτεχνία, φιλοσοφία και μαθηματικά. Αναδείχθηκε σε επιφανή φιλόλογο, φιλόσοφο και συγγραφέα ενώ ήταν εμπνευστής και ηγέτης της προσπάθειας για συγγραφή της «Εγκυκλοπαίδειας» από το 1746 μέχρι το 1780. Σε όλα τα έργα του διέδιδε το πνεύμα του διαφωτισμού, άθεος και υλιστής ο ίδιος, ενάντια στη δεισιδαιμονία και τη θρησκοληψία. Μαζί με τον Βολταίρο και τον Ρουσσώ θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους Γάλλους συγγραφείς του 18ου αιώνα. Τα μυθιστορήματά του διαβάζονται ακόμα και τον 21ο αιώνα. Έγραψε ακόμα θεατρικά έργα και κριτικές εργασίες.
Η τσαρίνα Αικατερίνη της Ρωσίας τον κάλεσε να υποβάλει προτάσεις για το εκπαιδευτικό σύστημα της Ρωσίας και γι' αυτό ο Ντιντερό έμεινε στα χρόνια 1773-1774 στην Πετρούπολη. Στα ύστερα δημοσιεύματά του ασχολήθηκε επίσης με πολιτικά ζητήματα και θεωρείται από τους πνευματικούς πατέρες της επερχόμενης γαλλικής επαναστάσεως.
Πρώτα χρόνια
Ο Ντιντερό μεγάλωσε στην πόλη Λανγκρ στην Καμπανία της Γαλλίας και ήταν ο μεγαλύτερος γιος ενός ευκατάστατου σιδερά. Έλαβε μόρφωση σε σχολείο Ιησουιτών και στη συνέχεια πήγε στο Παρίσι για να συνεχίσει την φοίτηση του. Το 1732 διέκοψε τις σπουδές του ως θεολόγος και άρχισε μια νέα ζωή στη γαλλική πρωτεύουσα, γνωρίζοντας πολλούς διανοούμενους της εποχής, όπως τον Ζαν λε Ροντ ντ' Αλαμπέρ και τον Ζαν Ζακ Ρουσσώ. Άρχισε να γράφει και να μεταφράζει αγγλικά χειρόγραφα στα γαλλικά.
Λίγο αργότερα γνώρισε μια νεαρή πλύστρα, και θέλοντας να την παντρευτεί, ζήτησε την άδεια του πατέρα του, όπως ήταν συνηθισμένο εκείνη την εποχή. Εκείνος δεν συμφώνησε και αποφάσισε να τον κλείσει σε μοναστήρι. Η αντιπάθεια του Ντιντερό προς τον θεσμό των μοναστηριών και την εκκλησία γενικότερα ίσως πηγάζει από αυτό το γεγονός, μια αντιπάθεια η οποία μεγάλωσε όταν η αδερφή του κλείστηκε οικειοθελώς σε ένα μοναστήρι και εκεί αρρώστησε ψυχικά.
Όταν δραπέτευσε από το μοναστήρι που τον είχε κλείσει ο πατέρας του επέστρεψε στο Παρίσι και παντρεύτηκε την νεαρή πλύστρα μυστικά. Σύντομα απέκτησαν μαζί μια κόρη, η οποία όμως πέθανε πολύ πρόωρα. Αργότερα γεννήθηκαν δύο γιοί, οι οποίοι πέθαναν επίσης πρόωρα. Μόνο μια κόρη που γεννήθηκε το 1753 επέζησε.
Η Εγκυκλοπαίδεια
Η Εγκυκλοπαίδεια
Καθώς είχε συγγράψει την ιστορία των αρχαίων Ελλήνων και ένα ιατρικό λεξικό, το 1746 ο Ντιντερό προσκλήθηκε από έναν γνωστό Παριζιάνο εκδότη να μεταφράσει την αγγλική εγκυκλοπαίδεια Cyclopaedia, or Universal Dictionary of the Arts and Sciences. Ο Ντιντερό αποφάσισε να μην περιοριστεί μόνο στους δύο τόμους αυτού του έργου, αλλά να το επεκτείνει σημαντικά, προσθέτοντας σε αυτό όλες τις γνώσεις της εποχής. Σε αυτό το έργο τον βοήθησαν και άλλοι διανοούμενοι και φίλοι του, κυρίως ο Ντ' Αλαμπέρ, που ήταν μαθηματικός και φυσικός επιστήμονας, αλλά και πολύ γνωστά πρόσωπα όπως ο Μοντεσκιέ και ο Βολταίρος.
Το 1749 αναγκάστηκε να διακόψει, εξαιτίας κάποιων γραπτών που είχε δημοσιεύσει παλαιότερα και στα οποία ασκούσε κριτική στην εκκλησία. Φυλακίστηκε για μικρό χρονικό διάστημα. Αργότερα αποφάσισε να αφήσει πολλά έργα του ανέκδοτα, για να μην θέσει σε κίνδυνο τη συνέχιση της Εγκυκλοπαίδειας (Encyclopédie).
Το 1750 δημιούργησε ένα προσπέκτους (Prospectus), με το οποίο καλούσε άτομα από όλη την Ευρώπη να βοηθήσουν στην συγγραφή αυτού του κολοσσιαίου έργου. Ήδη το 1751 εμφανίστηκαν οι δύο πρώτοι τόμοι της Εγκυκλοπαίδειας ή Λεξικό αλφαβητικά ταξινομημένο των τεχνών και των επαγγελμάτων (γαλλ. Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des arts et métiers, par une société de gens de lettres), από έναν κύκλο συγγραφέων. Η επιτυχία του έργου στα βιβλιοπωλεία ήταν πολύ μεγάλη, οι Ιησουίτες όμως και πολλοί κληρικοί διέγνωσαν μια αντιχριστιανική τάση στο έργο αυτό και πέτυχαν με βασιλική διαταγή την απαγόρευση του έργου.
Επειδή όμως η μαρκησία ντε Πομπαντούρ, η ερωμένη του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΕ΄, κατείχε μια εξαιρετικά σημαντική θέση, επηρέασε υπέρ της Εγκυκλοπαίδειας πολλούς υπουργούς και άλλα πρόσωπα με επιρροή, ώστε τελικά εκδόθηκαν παρά την απαγόρευση που ίσχυε από το 1753 έως το 1756, τέσσερις νέοι τόμοι.
Η πίεση όμως των αντιπάλων της Εγκυκλοπαίδειας αυξήθηκε, και έτσι το 1758 επήλθε μια νέα απαγόρευση. Ακόμη και ο πάπας δεν ενέκρινε το έργο. Η Εγκυκλοπαίδεια όμως σημείωσε τεράστια επιτυχία όχι μόνο στη Γαλλία αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη, και καθώς η γαλλική κυβέρνηση εισέπραττε πολλά χρήματα από την πώληση αντιτύπων της Εγκυκλοπαίδειας στην Ευρώπη, ενθάρρυνε τον Ντιντερό και τους υπόλοιπους Εγκυκλοπαιδιστές να συνεχίσουν τη συγγραφή της. Ο Ντιντερό έγραψε και τους υπόλοιπους δέκα τόμους, μαζί με πέντε τόμους εικονογραφήσεις μέχρι το 1765, αποσύρθηκε όμως - μετά από είκοσι χρόνια συγγραφής - και άφησε στους συνεχιστές τους να εκδώσουν και τους υπόλοιπους τελευταίους τόμους με εικόνες. Όπως και οι υπόλοιποι τόμοι της Εγκυκλοπαίδειας, έτσι και αυτοί, συνέβαλαν στη μεγάλη φήμη και τη διάδοση του έργου σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Φιλοσοφία, κριτική, θέατρο και μυθιστορήματα
Παράλληλα με την Εγκυκλοπαίδεια ο Ντιντερό συνέγραφε και άλλα έργα. Το 1746 ολοκλήρωσε το έργο του Φιλοσοφικές σκέψεις (Pensées philosophiques). Το 1749 φυλακίστηκε εξαιτίας του συγγράμματος του Γράμμα για τους τυφλούς (Lettre sur les aveugles). Το 1751 έγινε μέλος της Ακαδημίας των Επιστημών στο Βερολίνο. Ως φυσικός επιστήμονας, ο Ντιντερό ασχολήθηκε με το έργο του Σκέψεις για την ερμηνεία της φύσης (Pensées sur l'interprétation de la nature), στο οποίο τάσσεται υπέρ των πειραμάτων και κατά των θεωρητικών ψευδορασιοναλιστικών ιδεών του Καρτέσιου.
Έγραψε επίσης θεατρικά έργα, όπως το Φυσικός γιος (Fils naturel) το 1757 και το Πατέρας της οικογένειας (Le Père de famille) το 1758. Όσον αφορά τα μυθιστορήματα, το πιο γνωστό και συνάμα το πιο επιτυχημένο του είναι Η μοναχή (La religieuse), το οποίο περιγράφει τα πάθη και τις δυσκολίες μιας γυναίκας που δεν θέλει να είναι μοναχή.
Ο Ντιντερό ως προσωπικότητα
Μαζί με την σκληρή συγγραφική δουλειά του ο Ντιντερό φρόντιζε να έχει συχνές επαφές με τους Παριζιάνους διανοούμενους διαφωτιστές της εποχής. Όπως ο Βολταίρος, έτσι και ο Ντιντερό, αναζητούσε ένα φωτισμένο μονάρχη, τον οποίο βρήκε στο πρόσωπο της τσαρίνας Αικατερίνης, η οποία καταγόταν από τη Γερμανία και του άφησε στη διάθεσή του, το 1765, τη βιβλιοθήκη της. Τον προσέλαβε ως βιβλιοθηκάριο και τον βοήθησε οικονομικά, ενώ το 1773 ο Ντιντερό έμεινε για ένα διάστημα στην Αγία Πετρούπολη. Ο Ντιντερό βρήκε υποστήριξη στον κύκλο των Μασόνων, αλλά το εάν ο ίδιος ήταν Μασόνος δεν είναι ιστορικά εξακριβωμένο.
Diderot, by Louis-Michel van Loo, 1767
Έργα
Λογοτεχνικά
Μυθιστορήματα
Les bijoux indiscrets (Τα αδιάκριτα κοσμήματα, 1748)
La religieuse (Η μοναχή, 1760)
Jacques le fataliste et son maître (Ζακ ο μοιρολάτρης και ο αφέντης του,1771)
Διηγήματα
L'Oiseau blanc : conte bleu (Το άσπρο πουλί : διήγημα μπλε, 1748)
Les Deux Amis de Bourbonne (Οι δύο φίλοι από τη Βουρβόννη, 1770)
Madame de La Carlière (Μαντάμ ντε λα Καρλιέρ, 1772)
Ceci n'est pas une conte (Αυτό δεν είναι ένα διήγημα, 1772)
Supplément au Voyage de Bougainville (Συμπλήρωμα στο "Ταξίδι" του Μπουγκενβίλ, 1775)
Δράμα
Le fils naturel ou Les épreuves de la vertu (Ο νόθος γιος ή Η δοκιμασίες της αρετής, 1757) αστικό δράμα
Le Père de famille (Ο πατέρας της οικογένειας, 1758) αστικό δράμα
Est-il bon ? Est-il méchant ? (Είναι καλός ; Είναι κακός ; [μεταξύ 1775-1784]) κωμωδία
Διάλογοι
Le neveu de Rameau ( Ο ανιψιός του Ραμώ, 1761-1776)
Le rêve de D'Alembert (Το όνειρο του Ντ'Αλαμπέρ, 1769)
Entretien d'un père avec ses enfants ou Du danger de se mettre au-dessus des lois (Συνομιλία ενός πατέρα με τα παιδιά του ή Περί του κινδύνου να τίθεσαι υπεράνω του νόμου, 1771)
Entretien d'un philosophe avec la maréchale de *** (Συνομιλία ενός φιλοσόφου με την στραταρχίνα ντε ***, 1774)
Δοκίμια
Pensées philosophiques (Φιλοσοφικές σκέψεις, 1746)
De la suffisance de la religion naturelle (Περί της επαρκείας της φυσικής θρησκείας, 1746)
La promenade du sceptique (Ο περίπατος του σκεπτικιστή, 1747)
Lettre sur les aveugles à l'usage de ceux qui voient (Γράμμα για τους τυφλούς προς χρήσιν όσων βλέπουν, 1749)
Lettre sur les sourds et muets (Γράμμα για τους κωφάλαλους, 1751)
Pensées sur l'interprétation de la nature (Σκέψεις για την ερμηνεία της φύσης, 1753)
Principes philosophiques sur la matière et le mouvement (Φιλοσοφικές αρχές για την ύλη και την κίνηση, 1770)
Réfutation d'Helvétius (Ανασκευή του Ελβέτιου, 1774)
Discours sur la poésie dramatique (Λόγος για την δραματική ποίηση, 1758)
Paradoxe sur le comédien (Το παράδοξο του ηθοποιού, μεταξύ 1770-1778), μεταθαν. έκδοση 1830
Essai sur les règnes de Claude et de Néron (Δοκίμιο για τις βασιλείες του Νέρωνα και του Κλαυδίου, 1778)
Ελληνικές μεταφράσεις
Εγκυκλοπαίδεια. Κείμενα-Επιμ. Κυρ. Ντελόπουλος. «Καστανιώτης», Αθ. 1995.
Αισθητικά. Μετάφρ. Κλαίρη Μιτσοτάκη. "Εστία", Αθ. 2003.
Ζακ ο μοιρολάτρης και ο αφέντης του. Εισαγωγή-Μετάφρ. Αντώνης Μοσχοβάκης. «Ηριδανός», Αθ. 1984.
Τρεις ιστορίες: Αυτό δεν είναι παραμύθι (Ceci n'est pas une conte). Η κυρία ντε λα Καρλιέρ. Συμπλήρωμα στο "Ταξίδι" του Μπουγκενβίλ. Μετάφρ. Ειρήνη Παπαδάκη, Επιμ. Αντώνης Ιωάννου, Επίμετρο Μαριλίζα Μητσού. «Πόλις», Αθ. 2006.
Αυτό δεν είναι μύθος (Ceci n'est pas une conte). Δύο αντίθετες ερωτικές ιστορίες. Για τις νοθευμένες ερωτικές ορμές αναζητείστε τις υπολογίστριες γυναίκες και τους σκληρούς άντρες. Μετάφρ. Έλσα Τσεκούρα. «Πατάκη», Αθ. 1997 και Μετάφρ. Σοφία Μωραΐτη-Καπετσώνη. «Περίπλους», Αθ. 1998.
Το παράδοξο με τον ηθοποιό. Μετάφρ. Αιμίλιος Βεζής, Πρόλογος Βασίλης Παπαβασιλείου. «Πόλις», Αθ. 1998.
Οι δύο φίλοι από τη Βουρβόννη. Μετάφρ. Έλσα Τσεκούρα. «Πατάκη», Αθ. 1997.
Άγριοι και πολιτισμένοι. Μετάφρ. Ζήσης Σαρίκας. «Βάνιας», Θεσσαλονίκη 1993.
Τα αδιάκριτα κοσμήματα. Μετάφρ. Ιωάννα Κατσουλάκη, Πρόλογος Αντουάν Αντάμ. «Ζαχαρόπουλος», Αθ. 1989.
Η καλόγρια (La religieuse). Μετάφρ.Γ.Τσουκαλας, "ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ" και Μετάφρ. Ιωάννα Κατσουλάκη, Επίλογος Ρολάν Ντενέ. «Ζαχαρόπουλος», Αθ. 1989.
Ο ανιψιός του Ραμό. Σάτιρα δεύτερη. Μυθιστόρημα. α) Μετάφρ. Εύη Βαγγελάτου, Σχόλια Jean-Claude Bonnet. «Ελληνικά Γράμματα», Αθ. 2006. β) Μετάφρ. Σάσα Τσακίρη, Εισαγωγή Luce Rudent. «Καστανιώτη», Αθ. 2002. γ) Μετάφρ. Ελένη Μπόλλη. 2η έκδοση, «Στοχαστής», Αθ. 1989 (1970¹).
Το όνειρο του D’ Alembert. Συζήτηση μεταξύ Ντ' Αλαμπέρ και Ντιντερό: Συνέχεια της συζήτησης. α) Εισαγωγή-Μετάφρ. Αντώνης Μοσχοβάκης. «Ηριδανός», Αθ. 1991. β) Εισαγωγή-Μετάφρ.-Σχόλια Α. Καλογνωμής. «Ζήτρος», Θεσσαλονίκη 1999. γ) Φιλοσοφικές σκέψεις. Το όνειρο του D’ Alembert. Μετάφρ. Άκης Καλογνώμης, Επιμ. Ι. Σ. Χριστοδούλου. «Ζήτρος», Θεσσαλονίκη 1998.
Το δείπνο των φιλοσόφων. Έργο του Jean Huber. Ο Denis Diderot είναι ο δεύτερος από δεξιά (καθιστός).
ΛΕΤΕ ΠΩΣ ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΙΑ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΗΘΙΚΗ, και θέλω πολύ να συμφωνήσω, όμως η οικουμενική αυτή ηθική δεν μπορεί να είναι το αποτέλεσμα ενός τοπικού ή επιμέρους αιτίου. Υπήρξε η ίδια σε όλους τους περασμένους χρόνους, και θα είναι η ίδια στους επερχόμενους αιώνες. Δεν δύναται λοιπόν να έχει ως βάση τις θρησκευτικές απόψεις, οι οποίες από τις απαρχές του κόσμου μας, και από τον έναν πόλο της γης στον άλλο, πάντα ποίκιλλαν.
ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΛΟΙΠΟΝ Ν’ ΑΝΑΖΗΤΗΣΟΥΜΕ τις απαρχές τούτης της τόσο σταθερής και τόσο διαδεδομένης ομοφωνίας της κρίσης, εν μέσω των αντιτιθέμενων και εφήμερων απόψεων; Σε ένα σταθερό και αιώνιο φυσικό αίτιο. Και πού ανευρίσκεται το αίτιο αυτό; Βρίσκεται στον ίδιο τον άνθρωπο, στην ομοιότητα της οργάνωσης του ενός ανθρώπου με τον άλλο, μια ομοιότητα στην οργάνωση που επισύρει εκείνη των αναγκών, των ίδιων ηδονών, των ίδιων βασάνων. Πηγή της ανάγκης της κοινωνίας ή μίας κοινής πάλης ενάντια στους κοινούς κινδύνους και που γεννιέται στα σπλάχνα της ίδιας της φύσης που απειλεί τον άνθρωπο από εκατό διαφορετικές πλευρές.
ΙΔΟΥ Η ΚΑΤΑΒΟΛΗ ΤΩΝ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΔΕΣΜΩΝ και των οικιακών αρετών. Ιδού η καταβολή των γενικών δεσμών και των δημοσίων αρετών. Ιδού η πηγή όλων των ατομικών συνθηκών και όλων των νόμων. Ιδού η αιτία της ισχύος τους σ’ ένα μικρό και επαπειλούμενο έθνος. Ιδού η αιτία της αδυναμίας τους σε ένα ήσυχο και εύπορο έθνος. Ιδού ο σχεδόν πλήρης εκμηδενισμός τους από το ένα έθνος στο άλλο.
ΠΡΕΠΕΙ ΑΡΑΓΕ Ν’ ΑΡΠΑΞΟΥΜΕ ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ οτιδήποτε μπορούμε ν’ αποσπάσουμε, είτε η πάλη μας ενάντιά της θα έπρεπε μήπως να αρκεστεί στο να μας διευκολύνει στον μικρό αριθμό των βασικών αναγκών τις οποίες εκείνη μας καθόρισε, τη στέγη, το ντύσιμο, το φαγητό, την αναπαραγωγή με τους ομοίους μας και την ασφαλή ανάπαυση;
ΔΕΝ ΘΑ ΗΤΑΝ ΟΛΑ Τ’ ΑΛΛΑ ΠΑΡΑ ΜΙΑ ΤΥΧΑΙΟΤΗΤΑ της υπερβολής του είδους μας, όπως οτιδήποτε υπερβαίνει τη φιλοδοξία μιας κάποιας τύχης, κι ανάμεσά μας η υπερβολή του ατόμου, δηλαδή ένα ασφαλές μέσο για να εξαθλιώνει κανείς τη ζωή του ασχολούμενος υπερβολικά ώστε να καταστεί ευτυχισμένος; Εάν όμως τούτες οι ιδέες ήταν αληθείς, πόσοι άνθρωποι θα έχουν βασανιστεί μάταια! Θα είχαν όντως χάσει τον πρωταρχικό στόχο, την πάλη ενάντια στη φύση.
ΜΟΛΙΣ Η ΦΥΣΗ ΗΤΤΗΘΕΙ, τα υπόλοιπα δεν είναι πλέον παρά επίδειξη, που μας στοιχίζει περισσότερα απ’ όσα μας αποδίδει.
Ντενί Ντιντερό: Σκέψεις για την ερμηνεία της φύσης
μετάφραση: Κ. Θεοφάνους
Μπορούμε να παρομοιάσουμε τις έννοιες που δεν έχουν καμιά θεμελίωση στη φύση, με τα δάση εκείνα του Βορρά όπου τα δέντρα δεν έχουνε καθόλου ρίζες. Αρκεί ένα φύσημα του αγέρα, ένα ασήμαντο γεγονός για να σωριάσει ένα ολόκληρο δάσος δέντρων και ιδεών.Όσο τα πράγματα βρίσκονται μέσα στη σκέψη μας. αποτελούνε τις γνώμες μας. Είναι έννοιες που μπορούνε να ’ναι αληθινές ή απατηλές, παραδεκτές ή απαράδεκτες. Αποκτούνε στερεότητα μόνο αν συνδεθούνε με τα εξωτερικά όντα. Αυτή η σύνδεση γίνεται εφικτή ή με μια αδιάκοπη αλυσίδα πειραμάτων ή με μια αδιάκοπη αλυσίδα συλλογισμών, που στηρίζεται απ’ τη μια άκρη στην παρατήρηση, και απ’ την άλλη στο πείραμα, ή με μια αδιάκοπη αλυσίδα πειραμάτων τοποθετημένων από απόσταση σε απόσταση, όπως είναι τα βαρίδια κατά μήκος ενός νήματος κρεμασμένου απ’ τα δυο άκρα του. Δίχως αυτά τα βαρίδια, το νήμα θα έπαιζε κάτω από την παραμικρότερη κίνηση που θα γεννιότανε στον αέρα.
Οι άνθρωποι δυσκολεύονται να καταλάβουν πόσο οι νόμοι για την έρευνα της αλήθειας είναι αυστηροί, και πόσο ο αριθμός των μέσων μας είναι περιορισμένος. Το παν έγκειται στην αναγωγή από τις αισθήσεις στο στοχασμό και από το στοχασμό στις αισθήσεις’ η αέναη επιστροφή στον εαυτό μας και η έξοδος απ’ τον εαυτό μας, μοιάζει ακριβώς με την εργασία της μέλισσας Μάταια θα συλλέγει κανείς, αν δεν επιστρέφει στην κυψέλη, τη φορτωμένη με κερί. Και άχρηστα θα σωριάζει κερί, αν δεν ξέρει να φτιάχνει κερήθρες.
Φαντάζομαι την τεράστια περιοχή των επιστημών σαν μια μεγάλη έκταση γης διάσπαρτη από κομμάτια σκοτεινά και από κομμάτια φωτισμένα. Η εργασία μας πρέπει να έχει σκοπό, ή να επεκτείνει τα όρια των φωτισμένων κομματιών, ή να πολλαπλασιάσει, πάνω στην έκταση αυτή, τα κέντρα φωτάς. Το πρώτο ανήκει στη μεγαλοφυΐα που δημιουργεί· το δεύτερο στην οξύνοια που τελειοποιεί.
Έχουμε τρία κύρια μέσα έρευνας: την παρατήρηση της φύσης, το λογισμό και το πείραμα. Η παρατήρηση συγκεντρώνει τα φαινόμενα, ο λογισμός επαληθεύει το αποτέλεσμα του συνδυασμού. Πρέπει η παρατήρηση της φύσης να είναι διαρκής, ο λογισμός μας να είναι βαθύς και το πείραμα να είναι ακριβές. Σπάνια συναντούμε αυτά τα τρία μέσα συνενωμένα. Γι’ αυτό το λόγο τα δημιουργικά πνεύματα δεν είναι συνηθισμένα.
Η συγκέντρωση και η σύνδεση των φαινόμενων, είναι δυο ασχολίες πολύ επίπονες γι’ αυτό οι φιλόσοφοι τις μοιράζονται μεταξύ τους. Οι πρώτοι περνούν τη ζωή τους μαζεύοντας υλικό, επίδοση χρήσιμη και κοπιαστική· οι δεύτεροι, αρχιτέκτονες μεγαλειώδεις, σπεύδουνε ν’ αξιοποιήσουν το υλικά αυτά. Όμως, μέχρι σήμερα, ο χρόνος έχει ανατρέψει όλα σχεδόν τα οικοδομήματα της δογματικής φιλοσοφίας. Αργά ή γρήγορα, ο σκονισμένος εργάτης φέρνει, απ’ τα βάθη όπου σκάβει στα τυφλά, το κομμάτι το μοιραίο για το οικοδόμημα που χτίστηκε από τη δύναμη του πνεύματος· το οικοδόμημα καταρρέει· και δε μένει πια απ’ αυτό παρά υλικά μπερδεμένα ανάκατα, ως τη στιγμή όπου ένα άλλο τολμηρά πνεύμα επιχειρεί μια νέα σύνθεση. Χαρά στο συστηματικό φιλόσοφο που η φύση τον προίκισε, όπως άλλοτε τον Επίκουρο, το Λουκρήτιο, τον Αριστοτέλη, τον Πλάτωνα, με δυνατή φαντασία, με μεγάλη ευφράδεια, με την τέχνη να παρουσιάζουν τις ιδέες τους κάτω από εικόνες έντονες και θεϊκές! Το οικοδόμημα που έχτισε μπορεί να πέσει μια μέρα μα η προτομή του θα μείνει ορθή ανάμεσα στα ερείπια και η πέτρα που θα ξεκόψει απ’ το βουνά δε θα τη σπάσει, γιατί το βάθρο της δε θα ‘ναι από άργιλο.
Πηγή: Θέματα νεότερης και σύγχρονης ιστορίας από τις πηγές. ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1979.
