Η επικρατέστερη άποψη για την προέλευση της ονομασίας της είναι πως προέρχεται από τη νοτιοσλαβική λέξη Οrechova που σημαίνει καρυδότοπος Όμως υπάρχουν ακόμη δύο εκδοχές για την προέλευση της ονομασίας της.Σύμφωνα με την πρώτη, η περιοχή ήταν γνωστή στα χρόνια της Επανάστασης ως "Ράχωβα",λέξη ελληνικής ρίζας,η οποία προέρχεται από το συνδυασμό "ράχις" και "ωβάς", κι η οποία χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει την οικιστική ένωση κατοίκων που ζούσαν σε μικρότερα μορφώματα. Σύμφωνα πάντως με τον Αραχωβίτη συγγραφέα του πονήματος "Ο παππούς μου κι εγώ στην Αράχωβα" (εκδόσεις "Α. Πιτσιλός", Αθήνα, 1998, σελ. 13) Γεώργιο Θ. Σύρο, η ονομασία αυτή πιθανόν να προέρχεται από το παλαιό χωριό Ράχωβο Γρεβενών, εκ του οποίου ήρθαν κάτοικοι διωγμένοι από τους Τούρκους κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Η άλλη εκδοχή θέλει τη λέξη να προέρχεται από την ελληνική "ράχις" και τη σλαβική "ova" (τόπος), άρα "Αράχωβα" (Αράχοβα) = "ραχότοπος"...
Το κλίμα της Αράχωβας είναι ξηρό το καλοκαίρι,με δροσιά και ψύχρα ακόμη και τις βραδινές ώρες,ειδικά στο Λιβάδι,ενώ το χειμώνα επικρατεί κρύο με αξιόλογες βροχές και χιονοπτώσεις.Χιονίζει πυκνά με ΒΔ ή ΝΔ ανέμους,αρκετές φορές μέσα στην πόλη,αλλά ο Νότιος προσανατολισμός της, που έχει ως αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη έκθεση στον ήλιο, δεν ευνοεί στη διατήρηση του χιονιού για αρκετές μέρες...
Ο τοπικός ΒΑ άνεμος (Κατεβατός), δεν ευνοεί σε φαινόμενα την Αράχωβα, παρά μόνο επικρατεί τσουχτερό κρύο με διαστήματα ηλιοφάνειας, σε αντίθεση με άλλες περιοχές. Αυτό συμβαίνει γιατί η Αράχωβα βρίσκεται στις νότιες πλαγιές του Παρνασσού, οπότε ο ορεινός όγκος Παρνασσού εμποδίζει σε μεγάλο βαθμό τη διέλευση συστημάτων από το Βορά.
Η περιοχή της Αράχωβας έχει πανάρχαια ιστορία. Είναι γεμάτη από αρχαίες οικίσεις που ανάγονται ως το 1200 π.Χ. και διάσπαρτα ίχνη της αρχαιότητας από τον Παρνασσό ως το Ζεμενό κι ως κάτω στην κοιλάδα του Πλειστού. Στο Κωρύκειο Άντρο τα αρχαιότερα ίχνη ανάγονται στα νεολιθικά χρόνια (3000 π.Χ. περίπου). Στη δυτική πλευρά της Αράχωβας υπήρχε η Ανεμώρεια ή Ανεμώλεια, πόλη ομηρική, αναφερόμενη από τον Όμηρο, στη θέση μεταξύ του σημερινού νεκροταφείου και της τοποθεσίας «Ελένη», κάτω από τον Κατοπτήριο βράχο. Στα Ομηρικά Χρόνια ήταν μία από τις επίσημες οκτώ φωκικές πόλεις, αφού η Αράχωβα και η γύρω περιοχή άνηκαν κατά την αρχαιότητα στη Φωκίδα. Τα νεότερα χρόνια μετά την εφαρμογή του νόμου ΒΧΔ (6-7-1899) ανήκει στα διοικητικά όρια της Βοιωτίας με πρωτεύουσα τη Λιβαδειά. Είχε μακρύ τείχος, ναό που ανακάλυψε το 1874 ο Αραχωβίτης ιστορικός Γεώργιος Κρέμος και βωμό των Ανέμων. Λιγοστά ερείπια της βλέπουμε σήμερα στη δυτική πλευρά της Αράχωβας. Η Κυπάρισσος βρισκόταν ανατολικά, κοντά στην τοποθεσία Πάνια. Η υπαρξη της στην τοποθεσία αυτή αμφισβητείται από πολλούς, αφού η Κυπάρισσος αναφέρεται ως η αρχαία Αντίκυρα, ενώ αντί της Κυπάρισσου πολλόι ιστορικοί πιστεύουν πως στη τοποθεσία της Πάνιας υπήρχει πόλη Υάμπολις ή Υάμπεια. Και οι δύο πόλεις (Ανεμώρεια και Κυπάρισσος) έλαβαν μέρος στον Τρωικό Πόλεμο με αρχηγούς τον Επίστροφο και το Σχεδία. Αρχαιότατη πόλη η Λυκώρεια, ψηλά στον Παρνασσό μας οδηγεί στον καιρό του Κατακλυσμού. Τότε στη Λιάκουρα, την πιο ψηλή κορυφή του βουνού (2457 μ) στάθηκε η κιβωτός του Δευκαλίωνα και της Πύρρας που γέννησαν τον Έλληνα, γενάρχη των Ελλήνων. Αλλά και το ίδιο το όνομα Παρνασσός μας φέρνει στα βάθη του χρόνου πριν από το 2000 π.Χ...
Από τη μαρτυρία του Βυζαντινού γραμματικού Στέφανου Βυζαντίου, στο γεωγραφικό λεξικό του «Εθνικά», σχετικά με την Ανεμώρεια, αποδεικνύεται ξεκάθαρα η ύπαρξη αυτού του οικισμού μέχρι τις αρχές του 6ου μ.Χ. αιώνα. Ύστερα από τους καταστρεπτικούς σεισμούς, του έτους 551 μ.Χ., τους οποίους μαρτυρά ο Βυζαντινός ιστορικός Προκόπιος, σύμφωνα με τον οποίο πολλά χωριά του Κρισσαίου Κόλπου καταστράφηκαν, τότε καταστράφηκε και η Ανεμώρεια σε τέτοιο βαθμό, που πλέον δεν μπορούσε να ανασυγκροτηθεί και έκτοτε οι διασωθέντες κάτοικοι έζησαν διασκορπισμένοι σε διάφορες κατάλληλες θέσεις της ευρύτερης περιοχής της, όπως θέσεις του σημερινού Ελαιώνα, στο Ζεμενό κ.α.
Το σημερινό χωριό Αράχωβα ιδρύθηκε γύρω στα 1300 μ.Χ., όταν η φραγκική κυριαρχία στη Φωκίδα και στη Βοιωτία βρισκόταν στο ζενίθ της ακμής της και τοπικός φεουδάρχης είχε ορισθεί ο ευπατρίδης Ντε Νέσλε, ο οποίος οργάνωσε καλύτερα την περιοχή και ένωσε τους διασκορπισμένους πυρήνες της περιοχής σε έναν στη θέση Άι Γιάννης της σημερινής Αράχωβας, που είναι κατά κάποιο τρόπο το κέντρο βάρους της περιοχής, κι επιπλέον κατάλληλο μέρος για οίκηση (υπήνεμο, με νερά και με φυσική προστασία από το χιονιά και τον παγετό) με σκοπό την ανάπτυξη σημαντικού οικισμού για τον αποτελεσματικότερο έλεγχο κι εκμετάλευση του ευρύτερου τιμαρίου του. Το όνομα του οικισμού αυτού προήλθε από το αντίστοιχο όνομα που χαρακτήριζε το στρατηγικό κάστρο ή ακόμα τον οικισμό που υφίστατο μέχρι τότε στην περιοχή του σημερινού Ζεμενού. Στη συνέχεια αυτό το χωριό αναπτύχθηκε γοργά έτσι ώστε, όταν μετά από 150 χρόνια περίπου, δηλαδή το 1436 μ.Χ., ο περιηγητής Κυριάκος από την Άγκονα της Ιταλίας, το χαρακτήρισε πολυάνθρωπο χωριό.
Πολλοί ιστορικοί είχαν επιμείνει κατά τις περιηγήσεις τους ότι η Αράχωβα είχε αλιωθεί ελάχιστα από το ελληνικό στοιχείο. Η ύπαρξη μιας αραχωβίτικης παράδοσης, της: «Λάμνιας στην Τούμπρη» είναι από μόνη της πολύ ισχυρή ένδειξη για να μας πείσει για τη συνέχεια της ελληνικής φυλής σε τούτη την περιοχή του Παρνασσού και έτσι να δεχτούμε ότι οι Αρβανιτόβλαχοι σκηνίτες τσοπάνηδες που έφτασαν κάποτε εδώ (αρχές 2ης χιλιετίας) δε βρήκαν τόπο εντελώς ακατοίκητο, αλλά συνάντησαν γηγενές πληθυσμιακό υπόστρωμα με δυνατές αρχαίες μνήμες, στο οποίο εντάχθηκαν και με το οποίο συγχωνεύτηκαν, με αποτέλεσμα να αποβάλλουν το όποιο γλωσσικό ιδίωμά τους, και το μόνο κειμήλιο που άφησαν στην περιοχή της Αράχωβας για να θυμίζει στις νεότερες γενιές την εγκατάσταση τους ήταν ορισμένα ξενόγλωσσα (βλαχικής ή αλβανικής ρίζας) τοπωνύμια, τα οποία σχετίζονταν με τη ιδιαίτερη ασχολία τους, που δεν ήταν άλλη από τη βόσκηση του ποιμνίου τους στις πλαγιές του Παρνασσού...
Σύμφωνα με μαρτυρίες , το 1435 μ.Χ. «η Αράχωβα είναι πόλη πολυάνθρωπη». Στον 16º αιώνα εμφανίζει άνθηση. Αρκετά χρόνια μετά οι περιηγητές Τζέικομπ Σπον και Τζόρτζ Ουέλερ που έφτασαν στο χωριό το 1675-1676 αναφέρουν πως η Αράχωβα ήταν ένα μεγάλο χωριό με 200 ή 300 οικογένειες, ενώ όλοι οι κάτοικοι της ήταν Έλληνες με ελάχιστους Αρβανίτες και μόνο έναν Τούρκο, ο οποίος ήταν σούμπασης ή βοεβόδας της περιοχής. Ο μητροπολίτης Αθηνών Μελέτιος αναφέρει ότι η Αράχωβα ήταν, γύρω στο 1728, η σπουδαιότερη κωμόπολη του Παρνασσού. Γι’ αυτήν αναφέρει και ο περιηγητής Κλάρκ, ότι κατά το 1801 είχε 250 σπίτια και ότι κανένας Τούρκος δεν έμενε εκεί. Αναφέρεται ότι η Αράχωβα πυρπολήθηκε από τους Τούρκους το 1803 ή 1804, εξαιτίας των φιλονικιών που υπήρχαν ανάμεσα στους κλέφτες και τους αρματολούς.
Κατά την Επανάσταση του 1821 οι κάτοικοι της Αράχωβας πήραν ενεργό μέρος στον αγώνα και έπαθαν μεγάλες καταστροφές. Το Νοέμβριο του 1826 η Μάχη της Αράχωβας έσωσε την επανάσταση των Ελλήνων από μια μεγάλη παρακμή της. Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης αντιμετώπισε νικηφόρα 2000 Τουρκαλβανούς, απέναντι από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Το χωριό απελευθερώθηκε στις 2 Νοεμβρίου 1828 από το Δημήτριο Υψηλάντη και αμέσως μετά την απελευθέρωση ιδρύθηκε ελληνικό σχολείο. Προχωρώντας μέσα στο χρόνο συναντάμε πάντα παρόντες του Αραχωβίτες να πολεμούν τα ιδανικά της Ελλάδας, λαμβάνοντας μέρος σε όλους τους Εθνικούς Αγώνες...
Το 1870 ένας ολέθριος σεισμός κόστιζε στη ζωή αρκετών Αραχωβιτών και πολλών σπιτιών και δημοσίων κτηρίων όπως το περίφημο Ρολόι.Στις 9-10 Σεπτεμβρίου 1943, στη θέση «Σφάλα» Αράχωβας πραγματοποιήθηκε μια μάχη μεταξύ των Αντάρτων και των Γερμανών της περιοχής, η περίφημη μάχη της Σφάλας στην οποία συμμετείχαν αρκετοί Αραχωβίτες.
Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η Κοινότητα Αράχωβας έγινε πια δήμος με το όνομα Δήμος Αράχωβας, το 1948. Το 1959 ιδρύθηκε το Γυμνάσιο Αράχωβας, ενώ κάποια χρόνια αργότερα δημιουργήθηκε το Ενιαίο Λύκειο Αράχωβας. To 1957 ιδρύθηκε ο Αθλητικός Σύλλογος Αράχωβας «Παρνασσός» και το 1985 ο Μορφωτικός, Εκπολιτιστικός & Ψυχαγωγικός Σύλλογος Αραχωβιτών «Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης». Το 1870 ο ηγούμενος της Ιεράς Μονής Οσίου Λουκά, Νεκτάριος Καμβασινός, ανέλαβε με δικά του έξοδα την ανακατασκευή του κατεστραμμένου Ρολογιού, δίνοντας του τη σημερινή μορφή του.
Η Αράχωβα στα μέσα της δεκαετίας του '70, ένα χρόνο πριν ολοκληρωθεί η κατασκευή του Χιονοδρομικού Κέντρου στο Παρνασσό, ήταν ένα μικρό χωριό, ενώ ευνοΐθηκε από τη γειτνίασή της με τους Δελφούς. Οι ομάδες επισκεπτών του αρχαιολογικού χώρου των Δελφών οδήγησαν στην τουριστική αξιοποίηση της περιοχής που έγινε μεγαλύτερη μετά την δημιουργία των χιονοδρομικών κέντρων και την ανάπτυξη του χειμερινού τουρισμού στην Ελλάδα. Στις 11 Ιουλίου 2000 με την απόφαση ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ26/ΚΗΡ/22508/680, το Υπουργείο Πολιτισμού χαρακτήρισε το Ναό του Αγίου Γεωργίου, τον περίβολο και το παρεκκλήσι του Αγίου Σπυρίδωνος ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Πολιούχος της Αράχωβας είναι ο Άγιος Γεώργιος και κάθε χρόνο λαμβάνουν χώρα τριήμερες εκδηλώσεις προς τιμήν του αγίου, το περίφημο Πανηγυράκι που έχει χαρακτηριστεί ως μία από τις εκατό πιο ωραίες εμπειρίες στον κόσμο, με διάφορα τοπικά έθιμα τα οποία έχουν τις ρίζες τους σε αρχαία ελληνικά έθιμα. Το 2004 ιδρύθηκε ο Λαογραφικός Όμιλος Αράχωβας, ενώ το 2009 το Παλαιό Δημοτικό Σχολείο χαρακτηρίστηκε ως διατηρητέο μνημείο και αναστηλώθηκε σε Λαοραφικό Μουσείο, το οποίο χρησιμοποιείται ως κτήριο του δήμου. Το 2010 με τις μεταρρυθμίσεις του προγράμματος Καλλικράτης, η Αράχωβα περιήλθε στο διευρυμένο Δήμο Διστόμου-Αράχωβας-Αντίκυρας, του οποίου αποτελεί Δημοτική Ενότητα...
Αληθινό στολίδι για την Αράχωβα αποτελεί ο απόκρημνος βράχος με το ρολόι.Χτισμένο στα 1860 ως καμπαναριό του Μητροπολιτικού Ναού των Εισοδίων της Θεοτόκου, δεν άντεξε στον ολέθριο σεισμό του 1870 και κατέρρευσε.Στα τέλη του 19αι ο ηγούμενος της Ιεράς Μονής Οσίου Λουκά, Γρηγόριος Καμβασινός, ανέλαβε με δικά του έξοδα την ανακατασκευή του, δίνοντας του τη σημερινή μορφή του.Όσο για το βράχο στον οποίο δεσπόζει, ονομάζεται Τυριάς και χρησίμευε ως φυσικό ψυγείο για τη φύλαξη τυριών,ενώ στη διάρκεια της Κατοχής οι ντόπιοι έκρυβαν εκεί μέσα διάφορα αντικείμενα. Σύμφωνα με εξιστορήσεις των Αραχωβιτών, στο σημείο εκείνο ανέβαινε ο Ντελάλης για να ανακοινώνει τα νέα του χωριού. Σήμερα το Ρολόι ή η "Ώρα"- για τους ντόπιους-, στέκει αγέρωχο, υπενθυμίζοντας κάθε στιγμή το ατέρμονο ταξίδι του χρόνου, ενώ το βράδυ, φωταγωγημένο αποτελεί ιδανική "καρτ-ποστάλ"...
"Ό,τι περιγράφω,με περιγράφει..."Αρ.Χιόνης
"Μά, καμιά φορά, ὅταν ξυπνώντας τ' ἀπόγευμα, τήν ὥρα πού ἔλεγα ἄν θά πάω στό σινεμά ἤ στό καφενεῖο, ἔβλεπα ἀναπάντεχα ἀπ' τό παράθυρο τό ἀπέραντο θέαμα τῆς ὁμίχλης, ἄλλαζα ἀμέσως σχέδια καί πορεῖες. Σήκωνα τό γιακά τῆς καμπαρντίνας, κατέβαινα μέ σιγουριά τά σκαλιά κι ἔφευγα γιά τήν παραλία, χωρίς ταλαντεύσεις. Ἡ ὁμίχλη εἶναι γιά νά βαδίζεις μέσα σ' αὐτήν. Διασχίζεις κάτι πού εἶναι πυκνότερο ἀπό ἀέρας καί σέ στηρίζει. Ἀλλά καί κάτι ἀκόμα· ὁμίχλη χωρίς λιμάνι εἶναι πράγμα ἀταίριαστο..."
Γ.Ιωάννου
Αγόριανη.
Χωριό που γέννησε ονομαστούς αγωνιστές του ’21 αλλά και της Αντίστασης (γι’ αυτό και κάηκε ολοσχερώς στην Κατοχή). Στο χάρτη θα το βρείτε και ως Επτάλοφο, όνομα που δηλώνει τη θέση του πάνω σε επτά λόφους, σε υψόμετρο που φτάνει ως και τα 1.100 μ., στις βορειοδυτικές πλαγιές του Παρνασσού. Και είναι ακριβώς αυτό το γεωγραφικό στίγμα, σ’ ένα τοπίο γεμάτο πηγές, πλατάνια, φτελιές και έλατα με θέα στο Καλλίδρομο, και η αυθεντική μυρωδιά από χωριό που έχουν αναδείξει την Αγόριανη σε πόλο έλξης στην άλλη, πιο χαλαρή και φυσιολατρική πλευρά του Παρνασσού, πέρα από την κοσμική Αράχοβα. Η όμορφη πλακόστρωτη πλατεία με τις ταβέρνες και τα πανύψηλα πλατάνια –απ’ τα δύο μάλιστα αναβλύζει και νερό– είναι κλασική αφετηρία για τις διαδρομές των επισκεπτών. Ακολουθώντας από εδώ το πέτρινο μονοπάτι πλάι στη ρεματιά, πενήντα μέτρα πιο πάνω σάς περιμένει ένας μικρός καταρράκτης. Στο χωριό θα συναντήσετε παλιά (αλλά ανακαινισμένα) εκκλησάκια του 19ου αιώνα,όπως τους χτισμένους πάνω σε πηγή Αγίους Αναργύρους και την Αγία Παρασκευή με την τεράστια βελανιδιά του Σικελιανού.
Σήμα κατατεθέν ο καταρράκτης της Αγόριανης βρίσκεται κοντά στην κεντρική πλατεία του χωριού. Σχηματίζεται από το Αγοριανίτικο Ρέμα και δίνει μια ξεχωριστή νότα στο χωριό, με τα γάργαρα νερά του να κυλούν ασταμάτητα, σχηματίζοντας στην πορεία τους άλλους δύο καταρράκτες.Από την πλατεία του χωριού,ξεκινά πλακόστρωτο μονοπάτι που οδηγεί στον καταρράκτη, η βόλτα στον οποίο αποτελεί must κατά την επίσκεψη στην πανέμορφη Αγόριανη...
Άγιοι Ανάργυροι - Εκκλησάκι του 19ου αιώνα, στη βάση του οποίου αναβλύζουν επτά βρύσες. Όταν ο καιρός είναι καλός, η τοποθεσία προσφέρεται για μια δροσερή ανάπαυλα κάτω από τα πλατάνια.
Αγαπημένος τόπος διαμονής του λογοτέχνη μας Άγγελου Σικελιανού(γνωστός ο πλάτανος στην Αγία Παρασκευή)απ' όπου απολάμβανε τη θέα στον κάμπο της Γραβιάς.
"Τι δίκαια και πόσο σιωπηλά είναι τα δέντρα.
Δε ζητάνε στάλα παραπάνω απ' αυτό που τους αναλογεί...Με το παραμικρό αεράκι πιάνουν το τραγούδι...
'Oταν τα πληγώσεις, δε βογκάνε...
Δεν τραβάνε τα πλούσια μαλλιά τους.
Δακρύζουνε κρυφά κι ακούν οι ρίζες.
'Oμως καμιά φορά πεισμώνουν όταν ο άνθρωπος τα βασανίζει.
Αγριεύουν τότε, συστρέφονται, φτύνουν τον καρπό.
Εκδικούνται το χέρι που τα καίει.
Ρίχνουν χωριά μες στις πλημμύρες.
Με δένδρινα μυαλά νουθετούνε.
Με θεσπίσματα θεία αφανίζουνε φυλές..."
Μανόλης Πρατικάκης
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΚΕΙΜΕΝΑ : ΖΩΗ ΔΟΥΝΑ
