Homo Universalis: Κώστας Μπαλάφας. Φωτογράφος & Κινηματογραφιστής

Κυριακή 10 Φεβρουαρίου 2019

Κώστας Μπαλάφας. Φωτογράφος & Κινηματογραφιστής

Ο Κώστας Μπαλάφας με το όπλο στον ώμο και τη φωτογραφική του μηχανή κρεμασμένη στο στήθος, αντάρτης στην Ήπειρο ( Ζαγόρι, 1943)

Αποσπάσματα από τη συνέντευξη του Κώστα Μπαλάφα στον Γιάννη Βέλλη και την εφημερίδα "Η εποχή", την Κυριακή 17 Οκτωβρίου 1999

Ο Κώστας Μπαλάφας ανήκει στην παλιά γενιά των φωτογράφων, στην οποία η ρεαλιστική απεικόνιση συνοδεύεται από την έντονη συναισθηματική φόρτιση των γεγονότων της εποχής...Κατοχή, εμφύλιος, ανοικοδόμηση. Ο σεβασμός στην παράδοση, που τη θεωρεί το σημαντικότερο στοιχείο για ένα λαό, η μελέτη της ιστορίας, η συμμετοχή του στους αγώνες του έθνους για ελευθερία και δημοκρατία, η αγάπη του για τον φτωχό αγρότη και εργάτη είναι εμφανέστατη σε όλο το έργο του. Ένα τεράστιο αρχείο με ποιότητα που δύσκολα βρίσκει κανείς σε νέους φωτογράφους. Είχα πολλές φορές στο παρελθόν συναντηθεί μαζί του σε διάφορους εκθεσιακούς χώρους, αλλά ποτέ μέχρι τώρα δεν είχα την ευκαιρία να μιλήσω με τον ίδιο για το έργο του. Γιάννης Βέλλης

Αντάρτες σε πορεία, Ηπειρος 1943

ΕΡ: Είμαι και είστε Ηπειρώτης. Στα νιάτα σας όλοι έφευγαν από την Ήπειρο από μικρά παιδιά. Έτσι έφυγαν οι γονείς μου, έτσι φύγατε και εσείς, για καλύτερη δουλειά ή απλά για δουλειά στη μεγάλη πόλη. Σήμερα, επίσης, σχεδόν όλοι οι νέοι φεύγουν πάλι από την Ήπειρο για τα μεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδας και το εξωτερικό ενώ αυτή παραμένει ίσως η φτωχότερη περιοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Νομίζετε ότι μπορεί να αλλάξει κάτι ή είναι καταδικασμένη - μακροχρόνια- σε πλήρη ερήμωση;...

ΑΠ: Η Ήπειρος ζούσε ανέκαθεν το πρόβλημα του ξενιτεμού. Η κακοτράχαλη γη με τη λιγοστή παραγωγή δεν μπορούσε να θρέψει τον πληθυσμό της. Όσοι ήταν από τη μοίρα τους αναγκασμένοι να μείνουν εκεί και να κρατήσουν στον τόπο τη ζωή, με κόπο καλλιεργούσαν την άγονη γη, θαρρείς και στύβαν στα δυο τους χέρια το λιγοστό της χώμα και το πότιζαν με ιδρώτα για να το κάμουν να καρπίσει. Χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι του Γ. Κοτζιούλα:
"Φτενά χωράφια βολεμένα
σε πεζούλια κι άπιαστες γίδες
που κρεμιούνται σε γκρεμούς
αυτήν είν' η πατρίδα μας
μα η πούλια δε λάμπει πιο καθαρά
σ' άλλους ουρανούς".
Στη ζωή των Ηπειρωτών, τον πρώτο ρόλο τον είχαν πάντα οι γυναίκες. Αυτές ασκούσαν διαχείριση στα οικονομικά της οικογένειας. Οι άντρες ξενιτεύονταν και όταν γύριζαν, ήταν τσακισμένοι από κακουχίες, τις βαριές δουλειές και τον καημό στον ξένο τόπο. Στις Ηπειρώτισσες μάνες έπεφτε ο κλήρος να φροντίσουν το σπίτι και να ανδρωθούν οικογένειες με τις μητριαρχικές αρετές της φυγής, ώστε η Ήπειρος να ονομαστεί εύανδρος.

Μέτσοβο δεκαετία 1960. Ζευγάρι κατοίκων με τις παραδοσιακές ενδυμασίες του.

[…] Η τέχνη δεν έχει κωδικοποιημένο συνταγολόγιο με προκαθορισμένους όρους οργάνωσης και πραγμάτωσης. Τουλάχιστον ως τώρα ούτε η φιλοσοφική γνώση ούτε ο πρακτικός λογισμός κατόρθωσαν να παγιώσουν ένα σαφή και ενιαίο ορισμό. Ως γενικότερη παρατήρηση, μια φωτογραφία αισθητικών αξιώσεων θα πρέπει να παρουσιάζει ομορφιά στην αίσθηση, προβληματισμό στη σκέψη και το κυριότερο να μεταφέρει συγκίνηση, γιατί χωρίς συγκίνηση δεν υπάρχει καλλιτεχνικό αποτέλεσμα. […].

[…] Όποια κι αν είναι η θεματική επιλογή του φωτογράφου, το περιεχόμενο της εικόνας, θα πρέπει να απηχεί το συναίσθημα και να επιδρά στο εσώτερο ανθρώπινο ψυχισμό. Γενικά θα πρέπει να παρουσιάζει βιώματα και αλήθειες από τη ζωή, παρουσιασμένες με ευαισθησία στην οργάνωση και δομή της εικόνας […].

[…] Συμπερασματικά, η δουλειά μου κατά το πλείστον είναι βιωματική. Οι φωτογραφικές μου εικόνες παρουσιάζουν τις εμπειρίες από τη ζωή, με κοινωνικό προβληματισμό και προσωπικά βιώματα. Στο σύνολο της δουλειάς μου, προσπάθησα να καταγράψω – όσο μου ήταν μπορετό- την πάλη του λαού για να απαιτήσει τα δικαιώματά του και μαζί τη μεταβατικότητα των καιρών μιας κοινωνίας που αναγκάζεται να αλλάξει τρόπο ζωής με ένα γρήγορο ρυθμό. Έτσι που μέσα σε λίγο καιρό ίσως λίγα πράγματα θα μείνουν με χαρακτήρα ελληνικό […].

Σήραγγα εκτροπής στον Αχελώο το 1960.

[…] Άλλαξε ο τρόπος που ζούμε και εργαζόμαστε, ο τρόπος που συμπεριφερόμαστε κοινωνικά ή διασκεδάζουμε ομαδικά, ο τρόπος που χτίζουμε τα σπίτια μας για να στεγάσουμε τους εαυτούς μας και να φυλακίσουμε τα όνειρά μας. Χάθηκε η παλιά γειτονιά με τους φίλους και τους γνωστούς στο βωμό της αντιπαροχής για την οικονομία του χώρου. Πλέον έσμιξαν οι στέγες των σπιτιών και ξεμάκρυναν οι καρδιές των ανθρώπων. Χάθηκαν οι όμορφες συνήθειες του λαού μας, που όλα τα σημαντικά γεγονότα της ζωής – από τη γέννηση έως το θάνατο- τα σημάδευε με μια τελετουργία. Σε κάθε κάλεσμα – για καλό ή για κακό- θα συμμετείχε σύσσωμη η κοινότητα. Με τα ξενόφερτα στοιχεία, που καθημερινά μας κατακλύζουν, διαφοροποιήθηκαν ακόμα κι αυτές οι ζεστές οικογενειακές σχέσεις. Τα παιδιά μας κινούνται και συμπεριφέρονται σε δικούς τους ρυθμούς, ακολουθώντας τα ξένα πρότυπα ζωής. Μαγεύονται και εκστασιάζονται από ξένα μουσικά ακούσματα, κάτι που σε εμάς τους παλιούς δίνει την αίσθηση πως είμαστε ξένοι στον τόπο μας κι όλοι μαζί να τρέχουμε πίσω απ’ τη ζωή για να προφτάσουμε με άγχος την αβεβαιότητα […].

[ ...] Οι φωτογραφικές μου εικόνες παρουσιάζουν τις εμπειρίες από τη ζωή, με κοινωνικό προβληματισμό και προσωπικά βιώματα. Στο σύνολο της δουλειάς μου, προσπάθησα να καταγράψω - όσο μου ήταν μπορετό- την πάλη του λαού για να απαιτήσει τα δικαιώματά του και μαζί τη μεταβατικότητα των καιρών μιας κοινωνίας που αναγκάζεται να αλλάξει τρόπο ζωής με ένα γρήγορο ρυθμό. Έτσι ,που μέσα σε λίγο καιρό ίσως λίγα πράγματα θα μείνουν με χαρακτήρα ελληνικό. Άλλαξε ο τρόπος που ζούμε και εργαζόμαστε, ο τρόπος που συμπεριφερόμαστε κοινωνικά ή διασκεδάζουμε ομαδικά, ο τρόπος που χτίζουμε τα σπίτια μας για να στεγάσουμε τους εαυτούς μας και να φυλακίσουμε τα όνειρά μας. Χάθηκε η παλιά γειτονιά με τους φίλους και τους γνωστούς στο βωμό της αντιπαροχής για την οικονομία του χώρου. Πλέον έσμιξαν οι στέγες των σπιτιών και ξεμάκρυναν οι καρδιές των ανθρώπων. Χάθηκαν οι όμορφες συνήθειες του λαού μας, που όλα τα σημαντικά γεγονότα της ζωής - από τη γέννηση έως το θάνατο- τα σημάδευε με μια τελετουργία. Σε κάθε κάλεσμα - για καλό ή για κακό- θα συμμετείχε σύσσωμη η κοινότητα ! [...]

Το παράτολμο του χαρακτήρα και των πράξεων του αποδείχτηκε περίτρανα, όταν απαθανάτιζε φοβερά εγκλήματα και σκηνές μπροστά στους Ιταλογερμανούς κατακτητές, με κίνδυνο την άμεση εκτέλεση του με συνοπτικές διαδικασίες, ή φωτογραφίζοντας ολόρθος τους διπλανούς συμπολεμιστές του την ώρα της μάχης. Αδιάψευστος μάρτυρας της παράτολμης ιδιοσυγκρασίας και εφευρετικότητας του είναι η φωτογράφιση των σωμάτων των πατριωτών Τόδουλου και Φαρίδη, που αιωρούνταν άψυχα ανάμεσα σε δύο πλατάνια στις όχθες της λίμνης των Ιωαννίνων τον Μάρτη του 1944.