ΘΟΔΩΡΗΣ ΜΠΕΛΙΤΣΟΣ "Παπά-Αγγελής Μιχέλης. Ο πρωτοπόρος λαογράφος της Λήμνου"

Βιογραφικές πληροφορίες

Ο Αγγελής Δημ. Μιχέλης γεννήθηκε το 1868 (κατά τον Τάσο Καψιδέλη) ή το 1870 (κατά τους απογόνους του) στο Πόρτ-Σάιντ της Αιγύπτου, όπου εργαζόταν ο πατέρας του. Σύμφωνα με κάποια άλλη εκδοχή, μάλλον λανθασμένη, γεννήθηκε το 1872 στον Κάσπακα. Θεωρείται ο πρωτοπόρος λαογράφος της Λήμνου.

Ο παππούς του καταγόταν από την Ήπειρο και είχε εγκατασταθεί στην Αίγυπτο, όπου γνώρισε την γιαγιά του, η οποία ήταν Λημνιά από το Τσας. Οι γονείς του γνωρίστηκαν στην Αίγυπτο. Ο πατέρας του, ονόματι Δημήτριος ([;]-1920), ζούσε και εργαζόταν εκεί, ενώ η μητέρα του, ονόματι Καλλιόπη Λιόντα, ζούσε στο Πορτ-Σάιντ και καταγόταν από την Κάσο. Όταν ήταν μικρός οι γονείς του μετοίκησαν στη Λήμνο και εγκαταστάθηκαν στο Τσας.

Η συνοικία Τσας του Κάστρου (Μύρινας) Λήμνου, όπου μεγάλωσε ο παπά-Αγγελής, σε φωτογραφία της δεκ. '30 [φωτ. Αθ. Τσολάκης]

Εκεί μεγάλωσε ο παπά-Αγγελής. Φοίτησε στο Δημοτικό Σχολείο της συνοικίας του και στη συνέχεια στο Αντωνιάδειο Σχολαρχείο του Κάστρου (Μύρινας). Εκείνη την εποχή στο Τσας λειτουργούσε ένα τριτάξιο σχολείο με 110 μαθητές περίπου, του οποίου το ξεκίνημα πιθανότατα πρέπει να τοποθετήσουμε γύρω στο 1848-50, σύμφωνα με κάποια στοιχεία.

Το Τσας ήταν η συνοικία των καραβοκύρηδων του Κάστρου, οι οποίοι συντηρούσαν ένα αξιόλογο σχολείο, στο οποίο το 1873-74 δίδαξε ο Ίμβριος Γεώργιος Αναστασίου με υψηλό ετήσιο μισθό 5.000 γρόσια και αργότερα ο Αϊβαλιώτης Αθανάσιος Καρισακλής και ο Λημνιός Φίλιππος Αποστολίδης. Κάποιοι από τους δύο τελευταίους έμαθαν τα πρώτα γράμματα στον μικρό Άγγελο Μιχέλη.

Μετά φοίτησε στο Σχολαρχείο, το οποίο συντηρούσε ο μέγας ευεργέτης της Λήμνου Ιωάννης Αντωνιάδης. Την εποχή αυτή (1884-1889) δίδασκαν ο Τηλέμαχος Κατζάκης από την Αθήνα, ο Ιωάννης Βάρκας, ο Γεώργιος Μάνος και ο Ιωάννης Παπαεμμανουήλ.

Μετά την αποφοίτησή του από το Σχολαρχείο εργάστηκε ως δάσκαλος από πολύ μικρή ηλικία, 18-20 ετών. Όπως γράφει ο ίδιος σε κάποιο άρθρο του, την περίοδο 1889-1892 δίδαξε στην Πλάκα, κάτι που επιβεβαιώνεται και από τα αρχεία της Ι.Μ. Λήμνου. Λίγο αργότερα μετατέθηκε στο χωριό Σαρπί (σημερινή Καλλιθέα) και μετά στον Κάσπακα, όπου γνώρισε την σύζυγό του Ελισάβετ Καραγιώργη. Με τον Κάσπακα συνδέθηκε ιδιαίτερα με αποτέλεσμα σήμερα πολλοί να τον θεωρούν Κασπακινό.

Το 1899-1900, ίσως και νωρίτερα, τον βρίσκουμε να διδάσκει στο Πλατύ, το 1900-1904 στο Ρεπανίδι, το 1904-06 πάλι στον Κάσπακα, όπου πιθανότατα παρέμεινε και τις επόμενες χρονιές. Το 1911 μετατέθηκε στο Καρπάσι.

Ο Αγγελής Μιχέλης, όρθιος δεξιά, πριν χειροτονηθεί ιερέας, με τους γονείς του, την σύζυγό του και το πρώτο του παιδί, τον Στέλιο. [αρχείο Άγγελου Παπαγγελή]

Εν τω μεταξύ είχε χειροτονηθεί ιερεύς από το 1907, από τον τότε μητροπολίτη Λήμνου Γεννάδιο, όπως αναφέρεται σε ένα λεύκωμα της Λήμνου, που εκδόθηκε το 1938 ή 1939.

Στις 14/10/1912 συμμετείχε στη λαϊκή συνέλευση, με την οποία οι κάτοικοι της Λήμνου ζητούσαν να ενταχθεί το νησί τους στο ελληνικό κράτος. Στο πρακτικό της συνέλευσης, αντίγραφο του οποίου σώζεται και έχουμε δημοσιεύσει παλιότερα, υπογράφει ως Αγγελής Δ. Μιχέλης. Επίσης, μετείχε στο παλλημνιακό συλλαλητήριο υπέρ της ένωσης με την Ελλάδα που πραγματοποιήθηκε στο Μούδρο την πρωτοχρονιά του 1913.

Μούδρος, πρωτοχρονιά 1913, παλλημνιακό συλλαλητήριο υπέρ της ένωσης με την Ελλάδα. Ο παπά-Αγγελής αναγνωρίζεται ακριβώς στο κέντρο της φωτογραφίας. [φωτ. Etienne Labranche]

Στις 6/5/1913, όταν ορίστηκε ως εξεταστής στις μαθητικές εξετάσεις των Δημοτικών Σχολείων του Λιβαδοχωρίου και των Λύχνων, αναφέρεται ως πατήρ Μιχέλης. Τη χρονιά αυτή (1912-13) υπηρετούσε στο Καρπάσι και το καλοκαίρι του 1913 ζήτησε να μετατεθεί στο Κάστρο, ώστε να διακονεί παράλληλα και το μητροπολιτικό ναό. Όμως και τα επόμενα έτη, 1913-15, πάλι στο Καρπάσι εργάστηκε. Το 1923 τον βρίσκουμε στον Κοντιά, όπου έμεινε τουλάχιστον μέχρι το 1927. Τον Οκτώβριο του 1927 αποσπάστηκε προσωρινά στα Τσιμάνδρια και το 1929-31 στους Αγκαριώνες. Στη θέση αυτή ήταν μέχρι το 1933, οπότε τον διαδέχτηκε ο γιος του Χρυσόστομος Παπαγγελής, ο οποίος στη συνέχεια υπηρέτησε στον Κάσπακα ως το 1966.

Το 1934-35 ο Αγγ. Μιχέλης βρισκόταν στο Πλατύ, πιθανότατα τελευταίο σταθμό της διδακτικής του σταδιοδρομίας που ξεπέρασε τα 40 έτη. Στο υπόλοιπο του βίου του συνέχισε να διακονεί το ποίμνιο του νησιού ως κληρικός.

Ευχαριστήριο του Π΄΄Αγγελή για τον θάνατο του πατέρα του, Δημήτριου [εφ. Λήμνος, 1/3/1920].

Ερευνητική και συγγραφική δραστηριότητα

Ο παπά-Αγγελής, όπως τον αποκαλούσαν, παράλληλα με την εκπαιδευτική του δράση, ασχολήθηκε με την καταγραφή λαογραφικών, γλωσσικών, αρχαιολογικών και ιστορικών πληροφοριών από κάθε χωριό στο οποίο εργάστηκε. Όπως αναφέρεται:

«Εζήτει διαρκώς την αλήθειαν, ερωτών διαφόρους παλαιοτέρους και συγκεντρώνων γνώσεις επί διαφόρων θεμάτων, ιδίως εκείνων τα οποία αφεώρων τας τοπωνυμίας, την λαογραφίαν, τας παραδόσεις και την ιστορίαν της Νήσου».

Ήδη από το 1901, όταν εργαζόταν στο Ρεπανίδι, είχε γνωριστεί με τον σπουδαίο Λήμνιο φιλόλογο, ιστορικό ερευνητή και συγγραφέα Αργύριο Μοσχίδη και είχε αναπτύξει φιλία μαζί του. Στις διακοπές του ο Μοσχίδης ερχόταν από το Αϊβαλί που εργαζόταν τότε και ερευνούσε το νησί αναζητώντας αρχαιότητες και ιστορικά ντοκουμέντα. Το 1901 επισκέφτηκε το Ρεπανίδι και τον Κότσινο, όπου τον φιλοξένησε ο Μιχέλης για δύο ημέρες και μαζί ερεύνησαν την περιοχή, αναζητώντας τον τάφο της βυζαντινής αυτοκράτειρας Ειρήνης της Αθηναίας, που νόμιζαν πως είχε ταφεί εκεί. Ο Αγγ. Μιχέλης εκτιμούσε ιδιαιτέρως τον Αργ. Μοσχίδη και μιλούσε πάντα με αγάπη τόσο για την προσωπικότητά του όσο και για τις γνώσεις που είχε αποκομίσει από τη γνωριμία με τον πρωτεργάτη ιστορικό της Λήμνου. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «πολύ με κατετόπισεν εις πολλά άλλα σημεία της Λήμνου».

Ο παπά-Αγγελής Μιχέλης, τρίτος από δεξιά, όταν υπηρετούσε στο Καρπάσι τον Οκτώβριο 1912, με το ναύαρχο του Ελληνικού Στόλου Παύλο Κουντουριώτη και άλλους, στρατιωτικούς και ντόπιους, στο Παλλημνιακό Αγρόκτημα «Παλαιά Μητρόπολις» του Καρπασίου.

Όσο υπηρετούσε ως παπάς και δάσκαλος συνέλεγε υλικό αλλά δεν είχε δημοσιεύσει κάτι. Προφανώς δεν είχε το χρόνο να ασχοληθεί με τη συγγραφή. Τα πρώτα του κείμενα έχουμε το 1934 στην εφ. Λήμνος, στην οποία δημοσίευσε σε συνέχειες έξι άρθρα για ισάριθμα χωριά του νησιού, στα οποία είχε υπηρετήσει: τον Κάσπακα, τον Κοντιά, το Ρεπανίδι, την Πλάκα, τους Αγκαριώνες και τον Πλατύ. Σε αυτά καταγράφει έθιμα, τραγούδια, πανηγύρια, παραδόσεις, αρχαιότητες, ιστορικές πληροφορίες κλπ. Πρόκειται για την πρώτη καταγραφή λημνιακών λαογραφικών στοιχείων και μάλιστα από έναν αυθεντικό γνώστη τους, ο οποίος αφενός ήταν Λημνιός αφετέρου είχε ζήσει στα χωριά αυτά. 

1938, 2 Ιουνίου, της Αναλήψεως. Ο παπά-Αγγελής με συγγενείς και φίλους στον Άγ. Αθανάσιο Κάσπακα. [αρχείο Άγγελου Παπαγγελή].

Είναι τα εξής:

«ΤΟ ΧΩΡΙΟΝ ΚΑΣΠΑΚΑΣ. ΙΣΤΟΡΙΑ-ΠΑΡΑΔΟΣΙΣ», εφ. Λήμνος 1014 (7/10/1934).

«ΚΟΝΔΙΑΣ», εφ. Λήμνος 1016-1018 (21/10 ως 4/11/1934).

«ΡΕΠΑΝΙΔΙΟΝ ή ΕΡΠΑΝΙ», εφ. Λήμνος 1019 και 1021 (11 και 25/11/1934).

«ΠΛΑΚΑ ή ΣΥΜΦΕΡΟΥΠΟΛΙΣ», εφ. Λήμνος 1025-1026 (23/12/1934 και 1/1/1935).

«ΚΑΡΥΩΝΕΣ ή ΑΓΓΑΡΙΩΝΕΣ», εφ. Λήμνος 1029 (20/1/1935).

«ΠΛΑΤΥΣ ή ΠΑΣΣΑ-ΛΙΜΑΝ», εφ. Λήμνος 1032-1033 (10 και 17/2/1935).

Το πρώτο από τη σειρά των άρθρων του [εφ. Λήμνος, 7/10/1934]

Τα άρθρα αυτά δεν είχαν συνέχεια από όσο γνωρίζω, αλλά ο παπά-Αγγελής συνέχισε να επεξεργάζεται το υλικό του και να συγκεντρώνει καινούργιο, κυρίως από τον Κάσπακα, μαζί με τον γιο του Χρυσόστομο, ο οποίος στο μεταξύ είχε μετατεθεί στο σχολείο του χωριού. Μεγάλο μέρος αυτού του υλικού, κυρίως με την υπογραφή του Χρυσόστομου Παπαγγελή, βρίσκεται στην Καρατζάδειο Βιβλιοθήκη της Μύρινας σε χειρόγραφα και αναμένει υπομονετικά το μελετητή του. Συχνά έχουν κάνει χρήση αυτού του υλικού διάφοροι περιστασιακοί μελετητές και «μελετητές», οι οποίοι εκμεταλλεύονται το γεγονός ότι είναι αδημοσίευτο και «ξεχνούν» να αναφέρουν την πηγή τους.

Ο Κάσπακας, το χωριό όπου έζησε τα περισσότερα χρόνια, σε φωτογραφία της δεκ. '30 [φωτ. Αθ. Τσολάκης]

Το 1950 ο παπά-Αγγελής Μιχέλης δημοσίευσε ένα μέρος από τις μελέτες και συλλογές του σε ένα μικρό βιβλίο 60 σελίδων με τίτλο: «Λημνιακή Λαογραφία». Όπως αναφέρει στην εισαγωγή το έργο του,

«Είναι γραμμένο εις κωμωδίαν και σκοπόν έχει να εκθέση τα ήθη και έθιμα των αρχαίων Λημνίων, τα από Τουρκοκρατίας μέχρι προ 25ετίας υπάρχοντα, νυν δε παραμεληθέντα από τους μοδέρνους τωρινούς Λημνίους, καθώς και φράσεις μη συμβιβαζομένας εις τας νέας δημοτικιστικάς».

Στο πρώτο μέρος περιέχει το κωμικό μονόπρακτο «Ο αρραβών του κεχαγιά εν Λήμνω» (σσ. 5-13) και το θεατρικό έργο «Ο γάμος του κεχαγιά», κωμωδία σε τρεις πράξεις (σσ. 14-30). Και τα δύο είναι γραμμένα στην τοπική διάλεκτο του Κάσπακα, ενώ παρεμβάλλονται πολλά τραγούδια του γάμου, κάλαντα κ.α. Σε μία σκηνή του θεατρικού συνομιλούν δυο Λεριανοί, Οθωμανοί μόνιμοι κάτοικοι της Λήμνου ως το 1923. Ο διάλογός τους στα τουρκο-ρωμαίικα αποτελεί την μοναδική καταγραφή του χαμένου αυτού ιδιώματος. Στο δεύτερο μέρος περιέλαβε «Λεξικόν ακαταλήπτων λέξεων» (σσ. 31-35), στο τρίτο μέρος επιχειρεί «Ονομασία και ιστορία όλων των χωρίων της νήσου Λήμνου κατά την λαϊκήν παράδοσιν» (σσ. 35-47). Ακολουθούν παροιμίες και λαϊκές φράσεις (σσ. 48-49), ένας πανηγυρικός λόγος που είχε εκφωνήσει στον Κοντιά στις 25 Μαρτίου 1927 (σσ. 50-53) και μαθήματα παραδοσιακής λημνιακής βοτανολογίας (χρήση βοτάνων κ.λπ.) (σσ. 53-57). Η αξία του έργου είναι κυρίως λαογραφική και συνίσταται στην καταγραφή εθίμων του παρελθόντος και τοπικών λέξεων και φράσεων. Χρησιμοποιήθηκε ως πηγή από όλους τους μεταγενέστερους ιστορικούς και λαογράφους της Λήμνου. 

Η "Λημνιακή Λαογραφία", 1950 (αρχική έκδοση) και 1998 (ανατύπωση)

Το 1964 η εφ. Λήμνος αναδημοσίευσε το γ΄ μέρος του βιβλίου, δηλαδή το αναφερόμενο στις ονομασίες των χωριών, σε συνέχειες υπό τον γενικό τίτλο «Η ζωή μας. Λημνιακαί Αναδρομαί» (εφ. Λήμνος, φ. 2344/10-5-1964 ως 2355/26-7-1964).

«Η ζωή μας. Λημνιακαί Αναδρομαί». Αναδημοσίευση αποσπασμάτων από το βιβλίο του παπά-Αγγελή Μιχέλη στην εφ. Λήμνος: 17/5/1964 (το ξεκίνημα) και 26/7/1964 (το τέλος)

Το 1952 ο παπά-Αγγελής εξέδωσε άλλο ένα μικροσκοπικό φυλλάδιο 20 σελίδων, τα «Ιστορικά της Νήσου Λήμνου». Σε αυτό έχει συγκεντρώσει ποικίλες ιστορικές και μυθολογικές πληροφορίες για το νησί. Τα στοιχεία που παραθέτει είναι δευτερογενή και δεν τεκμηριώνονται επαρκώς. Κάποια εξ αυτών είναι απλά προφορικές παραδόσεις. Ενδιαφέρον έχουν τα κεφάλαια: 3) "Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ως μητροπολίτης Λήμνου" (σσ. 5-7) και 4) "Άλλα έκτακτα ιστορικά της Λήμνου του εν Μούδρω μετοχίου του Βατοπεδίου" (σσ. 7-11), στα οποία οι πληροφορίες προέρχονται από αγιορείτικα έγγραφα.

Τα "Ιστορικά της Νήσου Λήμνου" έκδοση του 1952.

Ένα τελευταίο κείμενό του, με τίτλο: «Δια τον ιστορικό μας Α. Μοσχίδην», δημοσιεύτηκε το 1953 στην εφ. Λήμνος (φ. 1615/31-5-1953). Επίσης, το 1954 απέστειλε στο Κέντρο Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσης της Ακαδημίας Αθηνών γλωσσικό υλικό που είχε συλλέξει. Πρόκειται για το χειρόγραφο «Αρ. 2143 (1954), παπα-Αγγελής Μιχέλης», το οποίο υπάρχει στο εκεί αρχείο.

Εκδημία και αναγνώριση

Στις 6 Μαρτίου 1956 ο σεβάσμιος ιερωμένος απεβίωσε στον Κάσπακα, όπου έζησε τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του. Δημιούργησε μια μεγάλη πατριαρχική οικογένεια, με τέσσερα παιδιά. Κατά σειρά γέννησης ήταν: ο Στέλιος, η Δέσποινα σύζ. Αναστασίου Μουμτζή, η οποία έζησε για ένα διάστημα στην Καζαμπλάνκα του Μαρόκου στην εκεί λημνιακή παροικία, ο δάσκαλος και λαογράφος Χρυσόστομος Παπαγγελής (το "υιός παπά-Αγγελή" εκλήφθηκε από λάθος ως επώνυμο όταν υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία και παρέμεινε ως επίσημο) και η Δήμητρα σύζ. Παντελίδη. Τα παιδιά του δημιούργησαν τρεις τετραμελείς και μία πενταμελή οικογένεια και οι απόγονοί του ζουν στη Λήμνο και αλλού.

Κάσπακας 1947. Ο παπά-Αγγελής με τις οικογένειες των τριών από τα παιδιά του. [φωτ.Χρυσόστομος Παπαγγελής]

Η είδηση του θανάτου του έγινε δεκτή με συγκίνηση σε όλο το νησί.

Έγραφε η εφ. Νέα Λήμνος (φ. 11/11-3-1956):

«Γνωστός εις ολόκληρον την νήσον ο παπά-Αγγελής. Ως ιερωμένος, διανοούμενος, άνθρωπος, πατριώτης. Δάσκαλος, υπηρέτησε εις τα περισσότερα σχολεία της Λήμνου. Ο ρόλος του υπήρξε πολύτιμος δια την Λήμνον, διότι τότε δεν υπήρχαν πολλοί δάσκαλοι».

Και ο Γ.Π. από την Καζαμπλάνκα, στην εφ. Λήμνος (φ. 1959/25-3-1956):

«Κατά την πολυετή διακονίαν του εις την εκκλησίαν ως κληρικού και ως διδασκάλου, η βιβλική μορφή του, το ανεξίκακον του χαρακτήρος του, το παράδειγμα της χριστιανικής αγάπης και αφοσιώσεως, η ψυχική ανωτερότητά του, η αφοσίωσις εις τα θρησκευτικά και διδασκαλικά καθήκοντά του θα μείνουν αλησμόνητοι. δεν θα λησμονήσουν ποτέ όσοι τον εγνώρισαν ότι με πατρική αγάπη και προθυμία έσπευδε να εξυπηρετεί τους πάντας οίτινες προσέτρεχον εις αυτόν».

Η αναγγελία του θανάτου του, το Ευχαριστήριο της οικογένειας και κάτω η Νεκρολογία που έστειλε ο Γ.Π. από την Καζαμπλάνκα. Οι αναφορές της ηλικίας διαφέρουν καθώς ως φαίνεται ήταν αμφίβολη. [εφ. ΛΗΜΝΟΣ, 11 και 25/3/1956].

Το 1998 ανατυπώθηκε το πρώτο βιβλίο του, η «Λημνιακή Λαογραφία» με επιμέλεια των εγγονών του: Άγγελου Παπαγγελή και Άγγελου Μιχέλη. Σίγουρα άξιζε τον κόπο κάτι τέτοιο, διότι η πρώτη έκδοση ήταν πλέον πολύ δυσεύρετη.

Όπως αναφέραμε και πιο πάνω, εκτός από τα εκδεδομένα έργα του υπάρχουν και ορισμένα άρθρα του στις τοπικές εφημερίδες, τα οποία δημοσίευσε στην εφ. Λήμνος το 1934-1935. Πρόκειται για έξι άρθρα, τα οποία εντόπισε και αντέγραψε το καλοκαίρι του 1997 ο νεαρός ερευνητής Κώστας Κατσένης από τη Μύρινα, τότε τελειόφοιτος της φιλολογίας. Μου τα εμπιστεύθηκε και τα αναδημοσιεύσαμε χωρίς σχόλια, με ένα βιογραφικό του παπά-Αγγελή ως εισαγωγή, στην εφ. Λημνιακή Φωνή: φ. 126/14-2-2000 ως 138/15-5-2000, μαζί με ένα ακόμα άρθρο, το οποίο είχε τη μορφή επιστολής και δημοσιεύθηκε στην ίδια εφημερίδα στις 31/5/1953.

Τα έργα του περιέχουν σπάνιες λαογραφικές πληροφορίες και στιγμιότυπα από την καθημερινότητα στα χωριά της Λήμνου, από τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα καθώς και διάφορες άλλες ειδήσεις που αφορούν την τοπική ιστορία του νησιού. Βέβαια οι ερμηνείες, τις οποίες δίνει στα ιστορικά ζητήματα ο παπά-Αγγελής Μιχέλης, δεν είναι πάντα τεκμηριωμένες και κάποιες φορές αυθαιρετεί επιστρατεύοντας τη φαντασία του. Όμως τα κείμενα δεν παύουν να έχουν την αξία τους, αφού μας δίνουν πληροφορίες για μια εποχή που πέρασε ανεπιστρεπτί. 

Το εισαγωγικό σημείωμα του Εμμ. Κωνσταντινίδη, εκδότη της εφ. Λήμνος, για τον παπά-Αγγελή στο ξεκίνημα της αναδημοσίευσης αποσπασμάτων από το βιβλίο του [εφ. Λήμνος 10/5/1964].

O Αγγ. Μιχέλης κατέλειπε αγαθές αναμνήσεις στους συγχρόνους του. Υπήρξε κοινωνικός και πολυάσχολος. Καταπιανόταν με το ψάρεμα, με το κυνήγι, με αγροτικές εργασίες κ.ά. Δεν παρέλειπε να μετέχει σε εορτές και πανηγύρεις ενώ στα νεανικά του χρόνια αγαπούσε τον αθλητισμό. Γράφει ο ίδιος στις αναμνήσεις του από τη θητεία του στην Πλάκα:

"Οι κάτοικοί της, φαιδρότατοι και διασκεδαστικώτατοι, κάθε Κυριακήν ή επίσημον εορτήν επί των ημερών μου, διότι εχρημάτισα επί 3 έτη διδάσκαλος, κατά τα έτη 1889-90-91-92, αντί να χαρτοπαικτώμεν εις τα καφενεία, επαίζαμεν το λιθάρι ή το πήδημα και, όταν βαρυνώμεθα, εβάζαμεν τον Αθανάσιον Μικρέλλην και μας έπαιζε την λύραν και αρχίζαμεν τον χορό".

Επίσης, είχε εμπειρικές γνώσεις πρακτικής ιατρικής και γνώριζε τις θεραπευτικές ιδιότητες των βοτάνων, τις οποίες κατέγραψε και στο βιβλίο του. Πρόσφερε τις πρώτες βοήθειες σε κατοίκους του χωριού που είχαν άμεση ανάγκη, π.χ. σε κατάγματα ή άλλα προβλήματα υγείας, μέχρι να πάνε σε κανονικό γιατρό.

Γάμος στον Κάσπακα. Ο παπά-Αγγελής στο κέντρο της εικόνας.Στην άκρη δεξιά ο έτερος ιερέας του χωριού παπά-Βασίλης Καραγιώργης. [Από το βιβλίο του Χρ. Κολλερού "Ένα πανί μας λείπ για να σαλπάρουμ", σσ. 502-503].

Είχε μεγαλοπρεπή εμφάνιση και βαριά μελωδική φωνή. Ήταν ολιγομίλητος, όμως όταν εύρισκε καλούς ακροατές δεν σταματούσε να διηγείται ιστορικά ανέκδοτα, περιγραφές γιορτών και πανηγυριών, τα οποία συνήθιζε να διανθίζει με χιουμοριστικά στιγμιότυπα. Το κωμικό στοιχείο διακρίνεται έντονο στα δύο θεατρικά του έργα, τα οποία είναι ιδιαίτερα αγαπητά στο νησί και συχνά τα ανεβάζουν οι τοπικοί πολιτιστικοί σύλλογοι. 

Μοναδικές σπουδές του υπήρξαν τα γράμματα που έμαθε στο τριτάξιο Σχολαρχείο Λήμνου αλλά αναπλήρωσε την έλλειψη ανώτερων σπουδών ερευνώντας με πάθος την ιστορία, την λαϊκή παράδοση, το γλωσσικό ιδίωμα, την τοπογραφία και την αρχαιολογία του νησιού του. Σίγουρα αν είχε λάβει πανεπιστημιακή μόρφωση θα άφηνε εποχή στη λαογραφική επιστήμη, αλλά και στη λογοτεχνία.

--------

*Φωτογραφίες και πληροφορίες διέθεσε πρόθυμα ο κ. Άγγελος Παπαγγελής, εγγονός και συνονόματος του παπά-Αγγελή Μιχέλη, τον οποίο ευχαριστώ.

Θεόδωρος Μπελίτσος, Ν. Σμύρνη 4/11/2020.

*Πρώτη (πιο ατελής) δημοσίευση: εφ. Λημνιακή Φωνή, 126/14-2-2000, με τίτλο «Ποιος ήταν ο παπά-Αγγελής Μιχέλης» και σε λήμμα στην Βικιπαίδεια.

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ https://belitsosquarks.blogspot.com/