Ταξιδεύοντας με τις Νότες: Η μουσική της Ελλάδας την εποχή του Βυζάντιο Μέρος Δεύτερο

Η εποχή του Βυζαντίου και η επιρροή της στον Ελληνικό Πολιτισμό

Στο προηγούμενο άρθρο, αναφερθήκαμε στην εποχή του Αρχαίου Πολιτισμού και τις μουσικές συνήθειες που ευδοκίμησαν την εποχή του Κλασσικού Ελληνισμού. Οι αναφορές μας σταμάτησαν την εποχή του 450 π.Χ, όταν η μουσική εξέλιξη έφτασε σε ένα τέλμα. Αργότερα, η Ελλάδα κατακτήθηκε από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία το 146 π.Χ, όπου έφερε τη παρακμή της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής. Κατά τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν υπάρχουν γεγονότα μουσικής εξέλιξης. Εικάζουμε λοιπόν, ότι ή η μουσική παρέμεινε ίδια με τους προηγούμενους αιώνες στον ελληνικό χώρο ή αναμείχθηκε με δυτικο-ευρωπαϊκές συνήθειες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας η οποία είχε εξαπλωθεί έως τη Βόρεια Ευρώπη. Οι Ρωμαίοι κυρίως ασχολήθηκαν με τη μοιρασιά της εξουσίας τους, τη διατήρηση των εδαφών τους με πόλεμο και την οικονομική ανάπτυξη του κράτους τους παρά με την ανάπτυξη του πολιτισμού τους, τουλάχιστον στις νεοαποκτηθέντες περιοχές. Έτσι και στον Ελληνικό χώρο, η μουσική δε γνώρισε σημαντική αλλαγή. Αντιθέτως η αρχαία Ρώμη αλλά και ο Ρωμαϊκός πολιτισμός επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τη γνώση του ελληνικού πολιτισμού, αφομοιώνοντας πολλά στοιχεία και στη μουσική.

Το 4ο αιώνα μ.Χ η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε γνωρίσει ήδη αρκετούς εμφύλιους πολέμους για την εξουσία αλλά και για οικονομικά και εδαφικά αίτια. Κάθε φορά που ένας αυτοκράτορας ανέβαινε στο θρόνο είχε να αντιμετωπίσει προδοσίες, εχθρούς και αντιστασιακούς. Παρόλα αυτά, προήλθε μια σταθεροποίηση στα ενδότερα της χώρας, όταν θεσπίστηκε το 313 μ.Χ. το Διάταγμα των Μεδιολάνων που προέβλεπε ανεξιθρησκία. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ανέβηκε στο θρόνο ως μονοκράτορας το 324 μ.Χ. Επίσης, ήθελε να μεταφέρει τη πρωτεύουσα σε ένα πιο στρατηγικό σημείο, όπου θα εξασφάλιζε ευημερία και θα έλεγχε το εμπόριο της Μεσογείου. Η τοποθεσία που διάλεξε ήταν το Βυζάντιο, περιοχή που ένωνε τη Μαύρη Θάλασσα με το Αιγαίο μέσω των στενών του Βοσπόρου, τις πλούσιες σε εμπόριο ανατολικές χώρες με την Ευρώπη αλλά και με την Β. Αφρική. Τρεις Ήπειροι είχαν ένα λιμάνι να συναντηθούν και αυτό βρισκόταν εκεί. Κάπως έτσι άλλαξε και η μοίρα της παλαιάς Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Το νεοσύστατο κράτος που ονομάστηκε Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ευημέρησε όσο ποτέ και αναπτύχθηκε σε πολλούς τομείς όπως και στις τέχνες και τη μουσική.

Η μουσική του Βυζαντίου θεωρείται η μουσική που αναπτύχθηκε και διαδόθηκε στο Βυζαντινό χώρο (που κατείχε στην επικράτεια του όλη την Ελλάδα) ανάμεσα στην ίδρυση του κράτους αλλά και την ολοκληρωτική άλωση του το 1453 μ.Χ από τους Οθωμανούς Τούρκους. Οι μελωδίες της Βυζαντινής μουσικής, όπως πολλοί ιστορικοί και ιστοριογράφοι τονίζουν, αποτελούταν από νότες με γράμματα και κείμενα οι οποίες συνέθεταν Εκκλησιαστικούς Ύμνους αλλά και κάποιες εξαιρέσεις που υμνούν Αυτοκράτορες. Τα Βυζαντινά άσματα ήταν μονωδικά σε ελεύθερους ρυθμούς. Η γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε ήταν ελληνική.

Η Βυζαντινή Μουσική απαρτίζεται αποκλειστικά από ελληνικά κείμενα ως μελωδία. Η σύνθεση της και οι βάσεις της, θεμελιώθηκαν πάνω σε αρχαίες ελληνικές μουσικές αξίες, σε συνδυασμό με την εβραϊκή μουσική. Η μελωδία της χαρακτηρίζεται μονοφωνική, εμπνευσμένη από τις πρώιμες χριστιανικές κοινότητες της Αλεξάνδρειας, Αντιόχειας και Εφέσου. Η πρώτη καταγραφή Βυζαντινών οργάνων φαίνεται στον Πέρση γεωγράφο Ibn Khurradadhbih του 9ου αιώνα: Λύρα (πρόγονος της λύρας του σήμερα με καταγωγή από την αραβική Rabab), το εκκλησιαστικό όργανο (urghun), το shilyani αλλά και το salandj.

Βυζαντινή Μουσική είναι οποιαδήποτε Ψαλμωδία ή Ύμνος που έχουμε ακούσει στην Εκκλησία. Οι περισσότεροι Ύμνοι που ακούγονται σήμερα, συντάχθηκαν την εποχή του Βυζαντίου ή λίγο αργότερα. Όλη αυτή η μουσική στηρίχθηκε στους Ψαλμούς του Δαυίδ από την εβραϊκή κοινότητα. Οι ιστορικοί διαχωρίζουν τα 2 θεμέλια της Βυζαντινής μουσικής. Ο Πυθαγόρας θεωρητικά, συνδέοντας τη μουσική με τα μαθηματικά, δημιούργησε το μέτρο και το ρυθμό  μέσα στον χρόνο. Εφευρίσκοντας τις νότες, μελετώντας την ακουστική αλλά και δημιουργώντας κλίμακες-βάσεις του Οκτάηχου του κέντρου, έβαλε τη θεωρία. Εκεί ήρθε η εβραϊκή παράδοση και οι συνήθειες της και έδωσε χαρακτήρα στη μουσική πρακτικά.

Ο μοναστικός πληθυσμός του Βυζαντίου δημιούργησε τους πρώτους μουσικούς και υμνογράφους: Ρωμανός ο Μελωδός, Ιωάννης ο Δαμασκηνός, Ανδρέας Κρης και Θεώδορος Στουδίτης. Ο ίδιος πληθυσμός εφεύρεσε ένα μοναδικό τρόπο σημειογραφίας ώστε να συντηρήσει σε χειρόγραφους κώδικες τις μουσικές πρακτικές της μεσαιωνικής Ανατολής. Πάντως, μέχρι τον 10ο αιώνα π.Χ η εκκλησιαστική μουσική περνούσε απαρατήρητη στους ανθρώπους αλλά και στη λογοτεχνία. Γιατί ο πιστός δε παρευρισκόταν στην Εκκλησία ώστε να ακούσει μουσική ούτε να συμμετέχει στους Ύμνους. Ο λόγος ήταν ότι πάνω από τη τελετουργία της στιγμής βρισκόταν το πέπλο της θρησκείας και της λατρείας κάτι το οποίο ήταν σαν υποχρέωση των πιστών, κάτι δεδομένο. Ενώ συμμετείχαν ενεργά στη μουσική της στιγμής, κανείς δεν ενδιαφερόταν να μάθει σε τι ακριβώς συμμετέχει και αν ακολουθεί κάποιο μουσικό γεγονός. Πάντως η μουσική αυτή δεν αντιπροσώπευε έναν μοναδικό καλλιτέχνη ή εξέφραζε προσωπικές πτυχές του μουσικού, όπως και ότι ήταν αδύνατο να υπάρχει ελεύθερη μουσική δημιουργία. 

Μουσική τέχνη/πράξη

Οι φθόγγοι ή τόνοι διακρίνονται σε επτά: Πα, Βου, Γα, Δι, Κε, Ζω, Νη. Μπορούμε να τους θεωρήσουμε ως τις νότες της μουσικής του τότε. Η Βυζαντινή μουσική μεταχειρίζεται τρεις τέτοιες κλίμακες από τις οποίες η πρώτη ως κατώτατη ονομάζεται Υπάτη ή Βαρεία διά πασών, η δεύτερη Μέση διά πασών και η τρίτη ως ανώτατη Νήτη ή Οξεία διά πασών. Η χρήση τους ακολουθεί τρεις τρόπους α) σε συνεχή ανάβαση ή κατάβαση, β) σε υπερβατή ανάβαση ή κατάβαση και γ) σε εναλλασσόμενη συνεχή και υπερβατή ανάβαση ή κατάβαση. Όταν ένας τόνος χωρίζεται σε δύο άνισα μέρη και χρησιμοποιείται το ένα από αυτά τα διαστήματα, αυτό το διάστημα ονομάζεται ημιτόνιο.

Πρώιμα Δημοτικά τραγούδια

Κατά τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπήρχε το σώμα των Ακριτών, φύλακες που είχαν εγκατασταθεί στα σύνορα του κράτους. Τα ακριτικά τραγούδια είναι τα παλαιότερα ελληνικά δημοτικά τραγούδια, που αναφέρονται στα κατορθώματα των Ακριτών των φρουρών των ανατολικών συνόρων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Έτσι ξεκίνησε η συνήθεια να βγαίνουν τα πρώτα τραγούδια με έμμετρο αφήγημα και αυτό εξαπλώθηκε σε όλη την Ελλάδα. Τα πρώτα τραγούδια αναφέρονται στον 8ο-9ο αιώνα. To πιο γνωστό είναι το Έπος του Διγενή Ακρίτα. Έτσι το δημοτικό τραγούδι διαδόθηκε σε όλsdvη την επικράτεια και πολλά υπάρχουν ακόμη και σήμερα. Κάθε τόπος, έχει αναπτύξει σύμφωνα με τα  ιδιαίτερα γνωρίσματα και συνήθειες του τραγούδια. Κάθε τόπος έχει διαφορετικές μουσικές συνήθειες και μέτρο.

Τα δημοτικά τραγούδια είναι κυρίως αφηγηματικά και εξιστορούν την καθημερινή ζωή των απλών ανθρώπων, τις χαρές τις λύπες του λαού που τα δημιουργεί και τα χρησιμοποιεί. Τόσο στον κύκλο της ζωής (νανουρίσματα, ταχταρίσματα, μοιρολόγια, γάμου, ξενιτιάς) όσο και στον κύκλο του χρόνου (κάλαντα, αποκριάτικα) τα δημοτικά τραγούδια είναι αλληλένδετα με τα σχετικά έθιμα. Αυτά τα άσματα, που τα περνούσαν από στόμα σε στόμα, εξαπλώθηκαν σε όλη την Ελλάδα, δημιουργήθηκαν καινούργια και εξελίχθηκαν τους επόμενους αιώνες.

Οθωμανική Κατάκτηση (1453-1821)

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία άλωσε την Κωνσταντινούπολη το 1453 έπειτα από μεγάλη πολιορκία. Κατακτώντας και τη τελευταία αντίσταση, ήταν πλέον η κυρίαρχη δύναμη στον ελλαδικό αλλά και βαλκανικό χώρο. Με την έλευση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ήρθαν και οι μουσουλμανικές και ανατολίτικες παραδόσεις, των Τούρκων, των Αράβων και των αρχαίων Περσών που μαζί συντάσσουν την πολιτισμική κουλτούρα των Οθωμανών. Σε πολλές περιπτώσεις, οι Έλληνες με πίεση υιοθέτησαν τις παραδόσεις. Ένα ακόμη μεγάλο πλήγμα για τις ελληνικές παραδόσεις ήταν ο εξισλαμισμός, ένας τρόπος μύησης των μη μουσουλμάνων σε μουσουλμανικά πρότυπα ζωής. Με τη παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την έναρξη της Επανάστασης που απελευθέρωσε την Ελλάδα, αυτά τα πρότυπα παρήκμασαν, παρόλα αυτά άφησαν το στίγμα τους στην ελληνική παράδοση. 

Με την Επανάσταση του 1821, ο ελληνικός λαός ελευθερώθηκε έπειτα από 1967 χρόνια ξένης κατοχής. Από την Ελληνιστική περίοδο όπου έληξε το 146 π.Χ, όταν η Ελλάδα κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους και εξελίχθηκε ως Βυζαντινή Αυτοκρατορία, έως το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το 1821 μ.Χ.

 Η ελληνική γλώσσα, τα ελληνικά ιδεώδη, οι ελληνικές συνήθειες, παρόλο που πέρασαν σχεδόν δύο χιλιετίες κατοχής από ξένους λαούς, δε χάθηκαν. Μέσα από λόγιους πατέρες, μοναχούς και δασκάλους, τα ήθη και έθιμα του πολιτισμού διατηρήθηκαν και εξελίχθηκαν. Αυτό έχει να μας δώσει ένα σημαντικό μάθημα. Οι βάσεις, τα θεμέλια του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, ήταν τόσο βαθιά ριζωμένα, ώστε κανένας κατακτητής δε μπόρεσε να αλλάξει. Και παρόλο που η Οθωμανική Εποχή ήταν μια μαύρη σελίδα για τον ελληνικό πολιτισμό, οι Ρωμαίοι και κατά συνέχεια οι Βυζαντινοί διατήρησαν τη γλώσσα της Ελλάδας, κράτησαν κάποια έθιμα και θαύμασαν την αρχαία ελληνική σοφία. Με την απελευθέρωση από τους Τούρκους, το νέο κράτος της Ελλάδας, είχε την ευκαιρία να βρει ξανά τον πολιτισμό της, μέσα από τους πιο ταλαντούχους καλλιτέχνες της.