ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ "Το Πρόσωπο και το Προσωπείο στην ποίηση"

1. «Με λόγια, με φυσιογνωμία, και με τρόπους

μια εξαίρετη θα κάμω πανοπλία∙

και θ’ αντικρύζω έτσι τους κακούς ανθρώπους

χωρίς να έχω φόβον ή αδυναμία», (Κ. Καβάφης)

2. «Α ρε Λαυρέντη, εγώ που μόνο τό ‘ξερα…

Τι κάλπικος παράς, μια ολόκληρη ζωή

μέσα στο ψέμα»,(Μ. Αναγνωστάκης)

3. «Με το ένα πρόσωπο στον καθρέπτη

και το άλλο είναι προσωπείο κενό», (Νανά Ησαΐα)

Κάθε προσπάθεια να οριστεί ο άνθρωπος ως πολυσύνθετη ύπαρξη αναπόφευκτα προσκρούει στην ανάγκη να χρησιμοποιηθεί η έννοια του «προσώπου» ως πυρηνικού στοιχείου της ταυτότητάς του. Αν και μεθοδολογικά οι περισσότεροι συμφωνούν με την αναγκαιότητα αυτή, διαφωνούν, όμως, για το περιεχόμενο του προσώπου και τους παράγοντες που το διαμορφώνουν. Μερικοί θεωρούν πως το ανθρώπινο πρόσωπο είναι προϊόν των εσωτερικών παραγόντων (κληρονομικότητα…). Στη θέση αυτή αντιπαρατίθεται η άποψη των κοινωνιολόγων ή και ψυχολόγων που προβάλλουν εμφαντικά τον αποφασιστικό ρόλο των εξωγενών παραγόντων (κοινωνία, οικονομικές σχέσεις…) στη διαμόρφωση του ανθρώπινου προσώπου.

Ωστόσο και οι δύο πλευρές συμφωνούν πως τα κατεξοχήν στοιχεία που συνθέτουν το «πρόσωπο» ενός ανθρώπου είναι: Η μοναδικότητα, η ελευθερία, ο αυτοπροσδιορισμός, η αυτονομία, η τάση για διαρκή εξέλιξη. Ο A. Maslow τονίζει το στοιχείο της αυτοπραγμάτωσης: «Το αυτο-πραγματούμενο ον». Σε τελευταία ανάλυση το ανθρώπινο πρόσωπο συνιστά μία δημιουργική ενότητα που τείνει στην αυτο-ολοκλήρωσή του. Είναι ένα στοιχείο – γεγονός «εν τω γίγνεσθαι» και όχι μία παγιωμένη κατάσταση.

Η αντιμαχία Προσώπου και Προσωπείου

Η προσέγγιση, όμως, της έννοιας του προσώπου και ο ακριβής προσδιορισμός του προϋποθέτει τη διάκρισή του από την έννοια προσωπείο (persona). Το δεύτερο συνοδεύει μόνιμα το πρώτο και συνδέεται άμεσα μαζί του και αποτυπώνει με ενάργεια τους ρόλους του ατόμου αλλά και τις συλλογικές επιταγές – απαιτήσεις της κοινωνίας από αυτό. Το δύσκολο είναι να διακρίνουμε τα όρια Προσώπου και Προσωπείου, γιατί σε πολλούς ανθρώπους – συνειδητά ή ασυνείδητα – υπάρχει μία δυναμική ταύτισης αυτών των δύο.

«Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να φορά για πολύν καιρό ένα πρόσωπο για τον εαυτό του και ένα διαφορετικό για τον πολύ κόσμο, χωρίς να μπερδευτεί τελικά για το ποιο από τα δύο είναι το αληθινό».

(NathanielHawthorne)

Ανάμεσα στο πρόσωπο και το προσωπείο διεξάγεται μία πάλη με θύμα την αυθεντικότητα και την ψυχική ισορροπία του ατόμου – υποκειμένου. Είναι ο αγώνας του «Είναι» και του «φαίνεσθαι». Το πρόσωπο – το «είναι» αποτυπώνει την εσωτερική διάσταση του ανθρώπου, ενώ το προσωπείο την εξωτερική, την κοινωνική. Το ιδιωτικό συμπλέκεται, συντίθεται και συγκρούεται με το κοινωνικό. Πρόκειται για μία πάλη διαρκείας, αφού ο άνθρωπος συνιστά ένα προϊόν των κοινωνικών του σχέσεων, σύμφωνα και με την μαρξιστική σχολή.

Ο άνθρωπος καθημερινά έρχεται αντιμέτωπος με δύο διαφορετικές ανάγκες. Θέλει να είναι γνήσιος και αυθεντικός και να αναγνωρίζει στο πρόσωπό του τον εαυτό του. Ωστόσο στην επικοινωνία του με τους άλλους προβάλλει η ανάγκη του προσωπείου για να «αρέσει». Απώτατος στόχος η κοινωνική αποδοχή. Γιατί ο άνθρωπος «Ένεκεν των άλλων» υπάρχει. Αυτή η αναντιστοιχία «Είναι» και «φαίνεσθαι», προσώπου και προσωπείου φθείρει το άτομο και το αλλοιώνει – εξουθενώνει ψυχικά.

«Κ’ έτρεμεν η ψυχή του μη τυχόν

χαλάσει την καλούτσικηνεντύπωσι…

κ’ έπληττεν ουκ ολίγον έχοντας

κουβέντες στοιβαγμένες μέσα του»

(Κ. Καβάφης)

Το προσωπείο ως καταφύγιο

Το προσωπείο έχει πολλές μορφές, αφού στόχος του είναι να αποκρύψει την πραγματικότητα και να αναδείξει μία άλλη – την επιδιωκόμενη και επιθυμητή για τον φορέα. Το προσωπείο – ή αλλιώς η μάσκα – μπορεί να είναι λεκτικό, ιδεολογικό, πολιτικό, ηθικό… Θύμα η αλήθεια και νικητής η προσποίηση, το ψεύδος και η υποκρισία. Δεν λείπουν βέβαια και οι περιπτώσεις που η συχνή χρήση του προσωπείου προκαλεί εθισμό στο υποκείμενο με αποτέλεσμα την αλλοτρίωση και τη μαζοποίησή του.

Για πολλούς, ωστόσο, το προσωπείο είναι το προσωπικό καταφύγιο, μία μορφή άμυνας και πηγή ελευθερίας. Ο απελευθερωτικός ρόλος του προσωπείου εντοπίζεται στις ευκαιρίες και στις δυνατότητες που εξασφαλίζει στο άτομο να εξωτερικεύσει εκείνα τα στοιχεία που μένουν ανεκδήλωτα λόγω των κοινωνικών «απαγορεύσεων». Πολλές φορές, δηλαδή, ο άνθρωπος εκφράζεται περισσότερο μέσα από το προσωπείο και λιγότερο από το πρόσωπο.

«Για να ‘μια ευχάριστος σε όλους,

- κι ακόμα και στον εαυτό μου –

έκρυψα πάντοτε με μάσκες

που αρέσουνε το πρόσωπό μου».

(Κ. Ουράνης)

Χαρακτηρολογικά οι άνθρωποι που αρέσκονται στο προσωπείο είναι οι συναισθηματικά ανασφαλείς, οι πνευματικά ατροφικοί, οι κοινωνικά φοβισμένοι, οι ψυχικά πένητες, οι οκνηροί και όσοι υπολείπονται σε δημιουργικότητα. Είναι οι δειλοί που αρνούνται να συμβιβαστούν με τον εαυτό τους ή να τον διορθώσουν. Είναι τα κακέκτυπα μιας κοινωνίας ή τα πιστά φωτοαντίγραφά της. Είναι αυτοί που ντρέπονται για τον εαυτό τους και αδυνατούν να δημιουργήσουν. Ο Νίτσε το είδε πιο καθαρά:

«Όσο μεγαλύτερη είναι η ουσία της πραγματικότητας και η δημιουργική δύναμη του ανθρώπου, τόσο αναπηδάει από τα μέσα προς τα έξω η φυσιογνωμία του. Όταν είναι μικρή η δημιουργική δύναμη, η προσωπικότητα διαπλάσσεται από τα έξω προς τα μέσα και διαμορφώνεται κάτω από την επίδραση της παράδοσης του ειδώλου του παρελθόντος, της κοινωνίας και της κοινής γνώμης».

Υπάρχουν άνθρωποι που μισώντας το πρόσωπό τους, δημιούργησαν το προσωπείο τους και ταυτίστηκαν με αυτό. Οικοδόμησαν τη ζωή τους στο ψέμα, στο κίβδηλο και στο ετερογενές. Είναι θλιβερό να μην μπορείς ή να αποφεύγεις συνειδητά μία ειλικρινή επικοινωνία με το εσώτερο είναι σου. Πόσο υποφερτό είναι να αρνείσαι τον εαυτό σου υπακούοντας σε εξωγενείς πιέσεις και κοινωνικά πρότυπα ζωής;

«Πόσα προσωπεία φοράμε, κι άλλα πόσα κάτω απ’ αυτά/

στην όψη πάνω της ψυχής μας;/ 

…Η μάσκα η αληθινή δεν ξέρει ότι βρίσκεται 

πίσω απ’ την άλλη μάσκα/

αλλά κοιτάζει μέσα της, με μάτια όμοια μασκαρεμένα».

(Πεσόα)

Ας πέσουν οι μάσκες

Βέβαια το προσωπείο, τη μάσκα, την κουκούλα δεν τη φορούν μόνο οι κλέφτες, οι κακοποιοί και οι τρομοκράτες. Τη φορούν και οι φιλήσυχοι και όσοι προβάλλονται ως σωτήρες και μαχητές της αλήθειας, της προόδου, της ισότητας, της δημοκρατίας και «ευτυχίας» της ανθρωπότητας. Πολλές φορές είναι δύσκολο να υποψιαστούμε το τι κρύβεται πίσω από αυτές τις μάσκες. Τους σκοπούς και τις μακροπρόθεσμες επιδιώξεις τους.

Είναι το απεχθές πρόσωπο του «προσωπείου» που παραμορφώνει την πραγματικότητα και υπηρετεί ανήθικους και αντικοινωνικούς στόχους. Διαβρώνει όχι μόνο τα βάθρα της προσωπικής μας ελευθερίας και αυτονομίας, αλλά αποδυναμώνει και τις διαπροσωπικές και κοινωνικές σχέσεις. Εθίζει, δηλαδή, άτομα και κοινωνία στην υποκρισία και στο ψευδεπίγραφο. Χρέος η αποκάλυψη των προσωπείων και των ανομολόγητων επιδιώξεων των φορέων τους. Οι στίχοι του ποιητή Λειβαδίτη είναι πάντα επίκαιροι:

«Εξάλλου μια σειρά από μάσκες κρέμονται/ στην τοίχο, που τις χρησιμοποιήσαμε μάσκες/ άλλοτε για ν’ αρέσουμε ή να ωφεληθούμε/ κι άλλοτε μονάχα από συνήθεια ή σαν την αυτόματη κίνηση…/ Όμως οι μάσκες κάποτε θα τελειώσουν…/ και τότε θα φανεί αυτό το ανύπαρκτο/ πρόσωπο που υπήρξαμε…».

Ας πέσουν, λοιπόν, οι μάσκες…

­ Χρήσιμα ποιήματα – ποιητές:

1. Κ. Καβάφης: α. Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης, β. Αιμιλιανός Μονάη, Αλεξανδρεύς, γ. Φιλέλλην.

2. Μ. Αναγνωστάκης: Επιτύμβιον.

3. Κ. Ουράνης: Μάσκες.

4. Τ. Λειβαδίτης: Οι τελευταίοι.

5. Νανά Ησαΐα: Μέρες και νύχτες χωρίς σημασία.

6. Πεσόα.

Αφιέρωμα στην Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης, 21 Μαρτίου

https://iliasgiannakopoulos.blogspot.com