- Ένα λημνιό έθιμο με αρχαίες ρίζες -
Το φλάμπλο. Ήταν ένα κόκκινο λάβαρο, για το οποίο τα παλιότερα χρόνια στους γάμους διεξάγονταν αθλητικοί αγώνες. Συγκεκριμένα, την Παρασκευή πριν από το γάμο, ο γαμπρός τοποθετούσε στο παράθυρό του το φλάμπλο (φλάμπουρο, λατ. flammulum: λάβαρο). Αυτό ήταν ένα χρωματιστό μαντήλι, συνήθως κόκκινο, κρεμασμένο σε ένα καλάμι και στολισμένο με χρυσές τρέσες. Στο μαντήλι ήταν δεμένα σε κόμπο χρήματα, το λεγόμενο «χάρισμα», ένα ματσάκι βασιλικός, κάποιες φορές ένα ρόδι, ένα μήλο ή και άνθη. Το μνημονεύανε και στο γαμπριάτικο τραγούδι:
«Φλάμπλομ, βασλικέμ, στο παραθύρ’ θα στέκεσαι
Δγιο νύχτες και δγιο μέρες, κει, για να προσκέφτεσαι
Ευκή απ τον Κ’στό μας, ευκή απ’ τ’ Παναγιά
Για τον χρ’σό γαμπρό μας»
Η ρέντα. Την Κυριακή, στο γάμο, το φλάμπλο βαστούσε το παλικάρι που οδηγούσε την γαμπριάτικη πομπή, το λεγόμενο ψίκι, στο σπίτι της νύφης και μετά στην εκκλησία. Aν ερχόταν από γειτονικό χωριό, το ψίκι (βυζ. οψίκιον, λατ. obsequium: πομπή) ήταν ολόκληρο καραβάνι με άλογα, κάρα και πεζούς. Στη συνέχεια, την ώρα του μυστηρίου ή λίγο αργότερα, γινόταν η ρέντα, αγώνας δρόμου μεταξύ των φίλων του γαμπρού και ο νικητής έπαιρνε το φλάμπλο ως έπαθλο. Συνήθως με τα χρήματα κερνούσε στο καφενείο.
Στους αγώνες για το φλάμπλο αναδεικνύονταν οι εκάστοτε άτυποι «πρωταθλητές» των χωριών. Στο Κοντοπούλι αναφέρεται ως πρωταθλητής ο Βάσος του Κόμνα. Μάλιστα, εκεί συναγωνίζονταν και στο «πήδμα» (άλμα), όπως γράφει ο Νικολάκαρος: «Ο Βάσος του Κόμνα πήρε το φλάμπλο, αφού νίκσεν ούλ’ όσοι πδήξαν… Ούλ’ ξέρνε για το Βάσο. Και στο τρέξμο και στο πήδμα και σούλα τ’ άλλα αυτός παίρειν το φλάμπλο σε κάθε γάμο».
Στο Λιβαδοχώρι είχαν να λένε για τον Θεόκλητο Τζελβελή που ήταν ασυναγώνιστος στη ρέντα σε όλα τα γύρω χωριά και τελικά του έμεινε το επώνυμο «Ρέντος», που αρχικά ήταν παρατσούκλι. Διηγούνται πως σε έναν γάμο, στην αγωνία τους να τον νικήσουν, κάποιοι νέοι από το Καρπάσι αγωνίστηκαν με το σώβρακο για να είναι ανάλαφροι αλλά και πάλι τους άφησε δέκα δρασκελιές πίσω του. Ανάλογη προέλευση έχει το επώνυμο Ρινταρής (Ριταρής ή Ριταρίδης) που ακούγεται στο Μούδρο και στα Καμίνια. Ο Σπ. Μουστάκας αναφέρει ότι πολύ παλιά στο Λιβαδοχώρι για το φλάμπλο «πιάνονταν και στο πάλεμα», με νικητή όποιον κατάφερνε να ρίξει όλους τους αντιπάλους στο χώμα. Αλλά το εγκατέλειψαν, γιατί χτυπούσαν αθέλητα, στραμπούλιζαν χέρια ή πόδια.
Τη διεξαγωγή του εθίμου στην Πλάκα περιγράφει ο παπά-Αγγελής Μιχέλης που είχε υπηρετήσει εκεί ως δάσκαλος στα 1890 περίπου: «Όταν μπουν στην εκκλησία οι νεόνυμφοι και οι καλεσμένοι, μερικοί παίρνουν ένα κόκκινο μανδήλι με το χάρισμα που έχει μέσα ο γαμβρός, το οποίον ονομάζουν «φλάμπλο» (δηλ. φλάμπουρο) και το παρατρέχουν. Όστις δε φθάση πρώτος εις το τέρμα, παίρνει το μανδήλι, το δε νόμισμα το πίνουν ρακί».
Στο Ρωμανού ο Παν. Τσάτσος αφηγείται πως για το φλάμπλο δεν συναγωνίζονταν μόνο στο τρέξιμο αλλά και στο τριπλούν ή στο πάλεμα: «Στους γάμους δεν έτρεχαν το φλάμπουλο. Τι είναι το φλάμπουλο; Ένα κόκκινο πανί κρεμασμένο στην πόρτα του γαμπρού και της νύφης και μέσα ένα φιλοδώρημα, νόμισμα. Το φλάμπουλο αποφασίζανε οι νέοι τι θα το κάνουν. Ή θα το τρέξουν, όποιος περάσει, ή θα το παλέψουν ή θα το παίξουν στο τριπλούν. Ανάλογα». Οι νίκες στους αγώνες αυτούς αποτελούσαν ισόβιο τίτλο τιμής, ώστε να μνημονεύονται ακόμα και στις νεκρολογίες. Π.χ. για τον Στρατή Ξενάκη ή Παστρή (1933-2010), μετανάστη στις ΗΠΑ από το Ρωμανού, αναφέρεται: «Τύπος αθλητικός, γερό παλληκάρι, διακρίθηκε σε παραδοσιακά αθλητικά αγωνίσματα που γίνονταν στους γάμους, όπως στο τρέξιμο, στο πήδημα, στη λιθοβολία». Να σημειωθεί πως στο Ρωμανού έφτιαχναν μόνοι τους, από ντόπια πέτρα, αθλητικά όργανα: δίσκο, λιθάρι, σφαίρα.
Διάδοση. Με παραλλαγές και παραπλήσια ή διαφορετικά ονόματα (φλάμπουρος, φλάμπουρας, χλάμπρου, μπαϊράκι, παντιέρα), το έθιμο έχει ευρύτατη διάδοση στη χερσαία Ελλάδα (Θράκη, Μακεδονία, Ήπειρο, Θεσσαλία, Στερεά Ελλάδα, ορεινή Πελοπόννησο) καθώς και στις βόρειες βαλκανικές χώρες (Αλβανία, Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία, Ρουμανία) αλλά σπανίζει στα νησιά. Το συναντάμε μόνο στη Λήμνο και σε ορισμένα νησιά του Ιονίου (π.χ. Λευκάδα). Στα μικρότερα νησιά (Κυκλάδες, Δωδεκάνησα, Σποράδες) και τα άλλα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου απουσιάζει εντελώς. Ουσιαστικά αποτελούσε έθιμο περιοχών όπου κυριαρχούσε η αγροτοποιμενική οικονομία και όχι αποκλειστικά η γεωργική ή η ναυτική. Στη Λήμνο λογικά έφτασε από την Θράκη, όπως και άλλα έθιμα (π.χ. οι μπαντατσούδες και οι κακκανοί), με την οποία άλλωστε συγγενεύει και το παραδοσιακό γλωσσικό ιδίωμα της Λήμνου, το οποίο ανήκει στα λεγόμενα βόρεια ιδιώματα.
Προέλευση. Σύμφωνα με τον εθνολόγο Ελευθέριο Αλεξάκη το έθιμο έχει πρωτοβυζαντινή/ ρωμαϊκή καταγωγή. Το φλάμμουλο (λάβαρο) αποτελούσε σύμβολο ενότητας της στρατιωτικής μονάδας, την οποία συνήθως διοικούσε ένας ιππέας τιμαριούχος. Η χρήση του φλάμμουλου είναι βεβαιωμένη από τους πρώιμους αυτοκρατορικούς χρόνους, όπως ξέρουμε από παραστάσεις σε ρωμαϊκά ανάγλυφα του πρώτου αιώνα μ.Χ. Ιππείς με λάβαρα προηγούντο στους πανηγυρικούς θριάμβους των νικητών Ρωμαίων στρατηγών, τυπικό που διατηρήθηκε και στη βυζαντινή εποχή. Σταδιακά εντάχθηκε στο χριστιανικό τυπικό, με τα εκκλησιαστικά λάβαρα στις λιτανείες και σε άλλες εορταστικές εκδηλώσεις, από όπου μεταπήδησε στις γαμήλιες τελετές.
Η σχέση του ρωμαϊκού φλάμμουλου με τη γαμήλια τελετουργία αποδεικνύεται από τα εξής: 1) Το κόκκινο χρώμα και η ονομασία: φλάμπλο-φλάμμουλο. Η λέξη (λατ. flammulum) ετυμολογείται από το flamma (=φλόγα) και προφανώς σχετίζεται με το κόκκινο (πορφυρό) χρώμα, το οποίο αγαπούσαν ιδιαίτερα οι Ρωμαίοι και οι Βυζαντινοί. 2) Το ρωμαϊκό φλάμμουλο ήταν σημαία του ιππικού. Σε κάποιες περιοχές το έθιμο τελείται κυρίως όταν παίρνουν νύφη από ξένο χωριό, όπου οι καλεσμένοι μεταβαίνουν έφιπποι. 3) Σε ορισμένα μέρη ως φλάμπλο χρησιμοποιούσαν λάβαρο της εκκλησίας, γεγονός που δείχνει την ενσωμάτωση του εθίμου στη χριστιανική τελετουργία. 4) Η λέξη ψίκι για την γαμπριάτικη πομπή, το βυζαντινό οψίκιον, προέρχεται από το λατινικό obsequium: πομπή.
Ο Διόνυσος επί πάνθηρα, κρατεί θύρσο με ταινία.
Ψηφιδωτό δάπεδο με βότσαλα και πηλό.
Πέλλα, Οικία του Διονύσου
Ο Διόνυσος. Αναζητώντας ακόμα παλιότερες εκφάνσεις του εθίμου, επισημαίνουμε πως τα στολίδια του γαμήλιου φλάμπλου είναι παρόμοια με του αρχαίου θύρσου, τον οποίο κρατούσαν οι πιστοί του Διονύσου κατά τις οργιαστικές τελετές. Ο θύρσος ήταν ένα κλαδί από πεύκο, αμπέλι, κισσό ή καλάμι, το οποίο στόλιζαν με σύμβολα γονιμότητας, ταινίες, μαγικούς κόμπους κ.ά. Οι θύρσοι είχαν θρακική προέλευση, όπως και η λατρεία του Διονύσου, κάτι που μας οδηγεί ξανά στις θρακικές επιρροές των εθίμων της Λήμνου και του φλάμπλου, φυσικά. Τους θύρσους κρατούσαν μαινάδες ή σάτυροι αλλά σε μεταγενέστερες παραστάσεις τους κρατούν ο Έρως, ο Πόθος και η Νίκη. Η φανερή σχέση του θύρσου με τη γονιμότητα, τη νίκη και την ευτυχία, τον συνδέει με την μετέπειτα γαμήλια χρήση του.
Πίνδαρος
(Ρώμη, Μουσείο Καπιτολίνι)
Ο Πίνδαρος. Τέλος αξίζει να επισημάνουμε τη μοναδικότητα που έχει το λημνιό έθιμο. Όπως αναφέραμε, σε δεκάδες μέρη της Ελλάδας ο «σημαιοφόρος» με το φλάμπλο οδηγεί το σόι του γαμπρού στο σπίτι της νύφης και μετά στο ναό. Όμως, μόνο στη Λήμνο το φλάμπλο συνδέεται με αθλητικούς αγώνες, των οποίων αποτελεί έπαθλο! Όσο και αν ακουστεί απίθανο, αθλητικοί αγώνες με έπαθλο ένα κομμάτι ύφασμα, με αφορμή μια γαμήλια διαδικασία, αναφέρονται στη Λήμνο τρεις χιλιάδες χρόνια πριν, κατά την άφιξη των Αργοναυτών στο νησί.
Συγκεκριμένα ο λυρικός ποιητής Πίνδαρος (522-433 π.Χ.), στον Δ΄ Πυθιόνικο Ύμνο που συνέθεσε το 462 π.Χ., αναφερόμενος στο πέρασμα των Αργοναυτών από τη Λήμνο, γράφει (στίχοι 250-254):
«…Λαμνιάν τ’ έθνει γυναικών ανδροφόνων· ένθα και γυίων αέθλοις επεδείξαντο κρίσιν εσθάτος αμφίς, και συνεύνασθεν», δηλαδή:
«…[συνάντησαν] και τη φυλή των Λημνιών γυναικών που είχαν δολοφονήσει τους άνδρες τους· εκεί σε γυμνικούς αθλητικούς αγώνες επέδειξαν την δύναμη τους, με τρόπαιο μιαν εσθήτα γύρω τους, και συνευρέθηκαν [με τις Λήμνιες]».
Διαπιστώνουμε, πως το έθιμο που υπήρχε στο νησί, να αγωνίζονται οι νέοι στους γάμους με έπαθλο ένα μαντήλι, το οποίο συνεχιζόταν μέχρι πριν από δύο γενιές περίπου, διεξήχθη στη Λήμνο και πριν από τρεισήμισι περίπου χιλιετίες, όταν πριν από τη συνεύρεση, το γάμο τους, με τις Λημνιωτοπούλες, οι Αργοναύτες επίδοξοι γαμβροί συναγωνίστηκαν με έπαθλο μιαν εσθήτα. Συνεπώς, η ρέντα για το φλάμπλο, το όμορφο αυτό λαϊκό έθιμο, συνδέει τη Λήμνο του σήμερα με τη Λήμνο του απώτατου παρελθόντος.
* * *
Πηγές: Παπά-Αγγελής Μιχέλης «Πλάκα ή Συμφερούπολις» εφ. Λήμνος 28/12/1934, 1/1/1935. Σπύρος Π. Μουστάκας «Λαογραφικοί Θησαυροί της Λήμνου» τόμος Α΄ 1982. Αφήγηση Παναγιώτη Τσάτσου (Ρωμανού 27/8/2003). Θ. Μπελίτσος «Συλλογή γλωσσικού υλικού από τη Λήμνο» 1999. Θ. Μπελίτσος «Τα Καμίνια της Λήμνου» 2004. Αλέξανδρος Γ. Νικολάκαρος «Λήμνος. Από τον παππού στον εγγονό» 2004. Βασίλης Γαμβρούδης «Το Ρουσσοπούλι, από το λυκαυγές του βίου του, και τα εξωκκλήσια του» 2017. Ελευθέριος Π. Αλεξάκης «Η σημαία στο γάμο» άρθρο 16/1/2016. Αναστ. Κωνσταντίνου «Στρατής Ξενάκης (Παστρής)» Λήμνος 8/12/2010.
Θοδωρής Μπελίτσος, εφ. Λήμνος 1038/10-2-2021.
Από το ανέκδοτο έργο: «Ο αθλητισμός στη Λήμνο. Από τις απαρχές μέχρι σήμερα».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου