"Γνωρίζοντας το υγρό ατόφιο χρυσάφι", κατά τον ΄Ομηρο
και
"το μεγάλο Θεραπευτή", κατά τον Ιπποκράτη
Ιερό δέντρο για τους λαούς της Μεσογείου, η ελιά προσφέρει το πολύτιμο νέκταρ του καρπού της, πάνω από 6.000 χρόνια.
Οι αρχαίοι Έλληνες, που διέδωσαν τη χρήση της στους λαούς της Μεσογείου, πίστευαν πως το Ιερό δέντρο της αφθονίας, πηγή ζωής και υγείας, φυτεύτηκε από τη Θεά Αθηνά στην Ακρόπολη ως προσφορά ενός χρήσιμου για τους ανθρώπους δώρο.
Τι αναφέρει η μυθολογία....
Είναι χαρακτηριστικό το γνωστό επεισόδιο της φιλονικίας της Αθηνάς με τον Ποσειδώνα για το όνομα της Αθήνας. Στην Ακρόπολη υπήρχε η ιερή ελιά της Αθηνάς, η πρώτη ελιά που η θεά χάρισε στους Έλληνες, και στην Ακαδημία οι 12 ιερές ελιές, οι μορίαι, και ο ιερός ελαιώνας από τον οποίο προερχόταν το λάδι που δινόταν ως έπαθλο στους νικητές των Παναθηναίων.( Ζεὺς Μόριος ἦν ὁ προστάτης καὶ φύλαξ τῶν ἱερῶν τούτων ἐλαιῶν)
Ενδεικτικό της σημασίας της ελιάς για την Αθήνα είναι ότι οι Αθηναίοι στα νομίσματά τους απεικόνιζαν την Αθηνά με στεφάνι ελιάς στο κράνος της και έναν αμφορέα με λάδι ή ένα κλαδί ελιάς.
Μια άλλη παράδοση αναφέρει ότι ο Ηρακλής (του οποίου το ρόπαλο ήταν από
αγριελιά) έφερε βλαστάρι ελιάς από τη χώρα των Υπερβορείων (μυθικός λαός που οι
Έλληνες πίστευαν ότι κατοικούσε πέρα από τον Βορρά ή κατά άλλη ερμηνεία στον
ουρανό) και το φύτεψε στην Ολυμπία. Με τα κλαδιά του κοτίνου, της αγριελιάς
αυτής, στεφανώνονταν οι ολυμπιονίκες. Με κλάδους ελιάς ήταν στεφανωμένο και το
χρυσελεφάντινο άγαλμα του Διός στην Ολυμπία.
Πολλοί υποστηρίζουν οτι βάσει των ευρημάτων των ανασκαφών της Κνωσού, ότι η πατρίδα της ελιάς είναι η Κρήτη. Την υπόθεση αυτή ενισχύει και το γεγονός ότι, το όνομα της ελιάς είναι ελληνικό και διατηρήθηκε σε όλες τις γλώσσες.
(άωτος σκύφος) που περιείχε ολόκληρες ελιές οι οποίες
διατηρούνταν σε άριστη κατάσταση! Πηγή: www.lifo.g
Η καλλιέργεια του ελαιολάδου χάνεται στα βάθη των αιώνων.
Απολιθώματα ελιάς έχουν βρεθεί στο Λιβόρνο της Ιταλίας που χρονολογούνται 20
εκατομμύρια χρόνια πριν, ενώ η καλλιέργεια της ελιάς υπολογίζεται ότι ξεκίνησε
στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου, πριν από περίπου 7.000 χρόνια.Στην Ελλάδα σπάνια απολιθωμένα φύλλα ελιάς, ηλικίας περίπου 50.000-60.000 ετών, που βρέθηκαν στην καλντέρα της Σαντορίνης.
Οιπρώτες γραπτές μαρτυρίες απαντούν ήδη από τον 14ο αιώνα, σε πινακίδες Γραμμικής Β γραφής από τα αρχεία των ανακτόρων Κνωσσού, Πύλου και Μυκηνών ..
Η πινακίδα Kn F (2) 854. Στον τελευταίο στίχο της αναφέρεται
σε ελαιώνες.
Οι πρώτες μαρτυρίες για την καλλιέργειά της στον ελλαδικό χώρο,
σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα, ξεκίνησε στην Κρήτη, πριν από 3.500
χρόνια.
Αμφορέας με ελαιόλαδο των Παναθηναικών αγώνων
Στην Κνωσό και στις Αρχάνες βρέθηκαν μέσα σε αγγεία κουκούτσια από ελιές, ενώ στη Ζάκρο βρέθηκαν ολόκληρες ελιές με τη σάρκα τους, που χρονολογούνται περί το 1450 π.Χ. Επίσης κουκούτσια ελιάς βρέθηκαν σε τάφους της Μεσσαράς, ενώ σε άλλα σημεία της Κρήτης βρέθηκαν ελαιοπιεστήρια υστερομυκηναϊκής ΙΙ και ΙΙΙ περιόδου (1450-1200 π.Χ.). Ελιές απεικονίζονται και σε έργα τέχνης της εποχής αυτής. Μια τοιχογραφία του ανακτόρου της Κνωσού του 16ου αι. π.Χ. αποτελεί θαυμάσια απεικόνιση ελαιώνα, ενώ τα χρυσά ποτήρια από τον μυκηναϊκό τάφο του Βαφειού Λακωνίας (16ος αι. π.Χ.)κοσμούνται με παράσταση ελαιοδένδρων.
Πάμπολλα ελληνικά γραπτά αναφέρονται στην ελιά και τον ευεργετικό της ρόλο.
Προστάτης των ιερών ελαιοδέντρων ήταν ο ίδιος ο Δίας, ο «Μόριος Ζεύς». Ο μύθος αυτός δημιούργησε άρρηκτο δεσμό των κατοίκων της πόλης με το πολύτιμο δέντρο αλλά και τον θρύλο που έλεγε ότι πουθενά αλλού δε φυτρώνει η ελιά όπως βλέπουμε να τον αποτυπώνει ο Σοφοκλής:
« Κι είν’ ακόμα εδώ τέτοιο, που εγώ πουθενά αλλού παρόμοιο δέντρο δεν ακούω να βλάστησε ποτέ ουδέ στις χώρες της Ασίας, ουδέ στο μεγάλο του Πέλοπα δώριο νησί, ανέγγιχτο αυτοφύτρωτο δέντρο τρόμος και φόβος στα κοντάρια του εχθρού που ανθίζει πιο παρ’ όπου αλλού σ’ αυτή τη χώρα: η σταχτόχλωρη ελιά η παιδοτρόφα, που ποτέ κανείς ή νέος ή γηραιός με χέρι εχθρικό θα μπορέσει ν’ αφανίσει, γιατί απάνω της πάντ’ ανοιχτά ο Μόριος Δίας κι η γλαυκόφθαλμη Αθηνά έχουν τα μάτια.»
Απολιθωμένα φύλλα ελιάς 50-60 χιλιάδων χρόνων απο την
Σαντορίνη.
Το λάδι ως αιτία πολέμου
Το λάδι αποτελούσε σημαντικότατο παράγοντα της αρχαίας ελληνικής οικονομίας. Οι Σπαρτιάτες εισβάλλοντας στην Αττική κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο κατέστρεψαν τους ελαιώνες της, αλλά και οι Αθηναίοι με τον Περικλή έκοψαν τα ελαιόδενδρα των πεδιάδων της Κυνουρίας και της Αργολίδος. Οι αρχαίες πηγές αναφέρουν αρκετές παρόμοιες περιπτώσεις, κατά τις οποίες ο εχθρικός στρατός με την καταστροφή των ελαιοδένδρων έπληττε την οικονομία του τόπου για πολλά χρόνια έως ότου ξανααναπτυχθεί ο ελαιώνας. Κάποιες φορές η μεγάλη παραγωγή λαδιού δεν ήταν ευλογία για τον τόπο. Στην περίπτωση της Θυρεάτιδος ο πλούτος της πεδιάδας σε λάδι φαίνεται ότι αποτέλεσε μία από τις αιτίες συγκρούσεων μεταξύ Σπάρτης και Αργους επί εννέα αιώνες.
ΕΛΙΑ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ
Το λάδι έπαιζε πάντα πολύ σημαντικό ρόλο στη χριστιανική θρησκεία. Χρησιμοποιείται σε σημαντικά μυστήρια της εκκλησίας, αλλά υπάρχει και ως σύμβολο από τη Βίβλο..
Κλαδί ελιάς – Κατακλυσμός του Νώε
Η αφήγηση αναφέρει το πώς ο Θεός προειδοποίησε τον Νώε για τον κατακλυσμό αυτόν και τον καθοδήγησε να κατασκευάσει μια κιβωτό για να σωθεί αυτός και τα ζώα που πήρε μαζί του σε αυτή.
Το ελαιόλαδο χρησιμοποιείται τόσο στη Βάφτιση όσο και στο Ευχέλαιο.
Και φυσικά το λαδάκι το χρησιμοποιούμε στο καντηλάκι για να το ανάβουμε καθημερινά.
ΤΟ ΕΛΑΙΟΛΑ∆Ο ΣΤΑ ΜΕΤΑΓΕΝΕΣΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ
Στα ρωµαïκά χρόνια το λάδι αρχίζει να γίνεται γνωστό σε ευρύτερες περιοχές. Η µεγαλή αυτή Αυτοκρατορία λαµβάνει συχνά µέτρα για να µη λείψει το έλαιον από τους υπηκόους της.Φρόντιζε όχι µόνον για εισαγωγές αλλά και για διανοµές ελαίου στη Ρώµη. Το εµπόριο αναπτύσσεται ακόµη περισσότερο και τα ρωµαϊκά πλοία µεταφέρουν µεγάλες ποσότητες λαδιού σε περιοχές όπου δεν εκαλλιεργείτο η ελιά ή σε περιοχές όπου το στερούνταν οι άνθρωποι λόγω µικρής παραγωγής. Είναι η εποχή κατά την οποία αναπτύσσονται νέες τεχνικές έκθλιψης του ελαιοκάρπου και παρατηρείται µεγάλη πρόοδος στη διάδοση τωνελαιοκοµικών γνώσεων
ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ
Στα χρόνια του Βυζαντίου διατηρήθηκαν τα παραδοσιακά κέντρα ελαιοκαλλιέργειας, όπως ήταν οι Συροπαλαιστινιακές ακτές, η Κύπρος, τα Μικρασιατικά παράλια, η Κρήτη, τα νησιά, η Πελοπόννησος και άλλες περιοχές. Υπήρξαν όµως σηµαντικές διακυµάνσεις στην παραγωγή της κάθε περιοχής. Στα πρώιµα βυζαντινά χρόνια, για παράδειγµα, φαίνεται πως η περιοχή που προµήθευε τη Κωνσταντινούπολη µε λάδι ήταν κυρίως η Μέση Ανατολή. Η διακίνηση του προϊόντος ακολουθεί τα πανάρχαια πρότυπα: Γίνεται µε ειδικούς αµφορείς που φορτώνονται στα πλοία και οδηγούνται προς τα µεγάλα αστικά κέντρα ή όπου αλλού υπήρχε αυξηµένη ζήτηση. Ο συµβολικός ρόλος του φωτός αλλά και λόγοι πρακτικοί (φωτισµός ναών, ανακτόρων, οικιών), παράλληλα µε τις υπόλοιπες χρήσεις του, δηµιουργεί όλο και µεγαλύτερες ανάγκες, τόσοπου η Αυτοκρατορία να είναι διαρκώς ελλειµµατική σε ελαιόλαδο. Έτσι δεν είναι καθόλου τυχαίο που οι αρχές απαγορεύουν συχνά την εξαγωγή του.
ΠΕΡΙΟ∆ΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ
Στην εποχή της τουρκοκρατίας, το εµπόριο του λαδιού γίνεται αφορµή να αναπτυχθούν ισχυρές τοπικές οικονοµίες, πράγµα που παρατηρείται και αργότερα, όταν η παραγωγή σαπουνιού άρχισε να δηµιουργεί δυναµικές βιοτεχνικές µονάδες.Στην Αττική, φηµισµένη ελαιοπαραγωγική περιοχή από την αρχαιότητα, η ελιά συνεχίζει να καλλιεργείται και να παράγει εξαιρετικής ποιότητας βρώσιµες ελιές. Κατά περιόδους φαίνεται να παρατηρείται κάµψη της παραγωγής, αλλά µετά τα πρωτά χρόνια της Τουρκοκρατίας, που άρχισε να παρατηρείται ανάκαµψη της Αθήνας, η καλλιέργεια φαίνεται να γίνεται πιο συστηµατική.Οι εξελίξεις στην Οθωµανική Αυτοκρατορία βοήθησαν την ανάπτυξη του εµπορίου και διευκόλυναν την ανάπτυξη, των µεταφορών και ιδιαιτέρως των θαλασσίων.
Οι καινούργιες συνθήκες που διαµορφώθηκαν τότε συνέβαλαν στην ανάπτυξη των εµπορικών συναλλαγών και την παρα-πέρα εξέλιξη της εµπορευµατικής τάξης.Το λάδι άρχιζε να βρίσκει ανοιχτούς τους θαλάσσιους δρόµους από το Αιγαίο προς τη ∆υτική Ευρώπη.Σε ελαιοπαραγωγικές περιοχές (όπως η Λέσβος και η Κρήτη) άρχισαν να εγκαθίστανται προξενεία ευρωπαϊκών χωρών. Κ Κατά το 18° αιώνα οι εξαγωγές ελαίου εφοδιάζουν τις ευρωπαϊκές αγορές όχι µε ένα προϊόν που µπορούσε να χρησιµοποιηθεί στην κουζίνα αλλά µε την πρώτη ύλη της σαπωνοποιίας.Σχεδόν όλες οιποσότητες εξάγονταν στη Μασσαλία που είχε εξελιχθεί σε δυναµικό βιοµηχανικό κέντρο παραγωγής σαπουνιού.
Ποικιλίες ελαιοδέντρων
Κατά τον Ιπποκράτη, το Θεόφραστο, τον Αριστοτέλη, τον Έρμιππο, τον Αριστοφάνη, τον Παυσανία, τον Πλίνιο και τον Όμηρο αναφέρονται συνολικά 16 διαφορετικές ποικιλίες σε όλη την Ελλάδα, που ανάλογα τον προορισμό τους, το σχήμα του καρπού τους αλλά και τον τρόπο παρασκευής τους
Η συγκομιδή της ελιάς...
Το μάζεμα της ελιάς κατά την αρχαιότητα γινόταν κυρίως με τον ραβδισμό, παρότι οι αρχαίοι συγγραφείς καταδίκαζαν τη μέθοδο αυτή. Ο Πλίνιος επανειλημμένα συνιστά: «μην κουνάτε και μη ραβδίζετε τα δέντρα σας. Το μάζεμα με το χέρι εξασφαλίζει κάθε χρόνο μεγάλη καρποφορία.
Για τη διευκόλυνση της συγκομιδής χρησιμοποιούνταν τρίγωνα αναβατήρια με πλατιά σανίδα στο επάνω μέρος για να πατούν εκεί αυτοί που συνέλεγαν τις ελιές. Κάθε μέρα συγκεντρώνονταν τόση ποσότητα καρπού, όση μπορούσαν να επεξεργαστούν τη νύχτα που ερχόταν ή την επόμενη μέρα. Η καλύτερη παρασκευή βρώσιμων ελιών γινόταν όταν συλλέγονταν από τα δέντρα οι πιο απείραχτοι και μεγάλοι καρποί.
Στην αρχαία αγγειογραφία υπάρχουν παραστάσεις που μας δείχνουν πώς δοκιμάζονταν ο καρπός της ελιάς, με ζούληγμα για να βγουν οι χυμοί, διαμέσου ενός χωνιού μέσα σ' ένα μικρό φλασκί. Έπειτα δοκιμάζονταν η μυρωδιά και η γεύση του ξεχωρισμένου ελαιόλαδου.
Η έρις Αθηνάς και Ποσειδώνος. Στο μέσον η ιερή ελιά της Ακρόπολης, Ερυθρόμορφη υδρία, 350π.Χ.
Οι ελαιοκομικές γνώσεις των αρχαίων, εξαιρετικά προωθημένες για την εποχή τους, συχνά συνεπικουρούνταν και από την αστρονομία, η οποία και προέβλεπε για την καλή ή φτωχή σοδειά. Ο Θαλής ο Μιλήσιος, για παράδειγμα, είχε προβλέψει, από τις αστρονομικές παρατηρήσεις του, μια εξαιρετική σοδειά για το 596 π. Χ. Εγκατέστησε τότε στη Χίο και στη Μήλο πολλά νέα πιεστήρια, κάνοντας έτσι μέσα σ ένα χρόνο πλούσιους τους κατοίκους του νησιού. Αλλά και ο Δημόκριτος είχε ασχοληθεί με τη σχέση της καλής σοδειάς και της θέσης των άστρων.
Οι Ρωμαίοι ήταν αυτοί που έκαναν γνωστή την καλλιέργεια της ελιάς στις εύφορος κοιλάδες της Τυνησίας, του Μαρόκου και της Αλγερίας, όπου σήμερα βρίσκονται διάσπαρτα υπολείμματα ρωμαϊκών ελαιουργείων»
Απο την αρχαιότητα εως και πριν μερικά χρόνια το μάζεμα της ελιάς δεν διέφερε και πολύ.Σήμερα εχουν αναπτυχθεί πολλοί τρόποι συγκομιδής αλλα και παλι κυριαρχεί η χειρωνακτική εργασία ...
Η ΕΚΘΛΙΨΗ ΤΟΥ ΚΑΡΠΟΥ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ
Η τεχνολογία της παραγωγής του ελαιολάδου με τριβή και σύνθλιψη προέκυψε από την παρατήρηση του ανθρώπου πώς κατά το πάτημα του ελαιοκάρπου εξέρχονταν σταγόνες λιπαρού υγρού που απάλυναν το δέρμα των ποδιών του. Μετά από πάρα πολλά χρόνια ο άνθρωπος άρχισε να χειρίζεται τις πέτρες για το σκοπό αυτό, τοποθετώντας τον καρπό επάνω σε μια τραχιά πλάκα, καθώς ένα ή δύο άτομα έσυραν επάνω στους καρπούς μία βαριά πέτρα.
Τέτοιες πρωτόγονοι µέθοδοι χρησιµοποιήθηκαν στηΒ. Αφρική (Αλγερία, Τυνησία), στην Κύπρο και σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο. Στην Ελλάδα µάλιστα, τέτοια πρωτόγονα λιοτρίβια εγκαταλείφθηκαν οριστικά στις αρχές του 20ου αιώνα.
Αργότερα έπλεναν τους καρπούς με ζεστό νερό, τους τοποθετούσαν για κάποιες μέρες μέσα σε λάκκους και έπειτα τους πατούσαν σε τραχιά, επικλινή πέτρα που έφερε τρύπες για τη συγκέντρωση του ελαιολάδου.
Το άλεσμα αρχικά γινόταν με το χέρι. Αργότερα συναντάμε και τη χρήση των σάκων τους οποίους μισογέμιζαν με πολτό. Δύο άτομα κρατώντας τον κάθε σάκο από τα δύο άκρα του τον έστριβαν και το εξερχόμενο ελαιόλαδο το μάζευαν στα ειδικά αγγεία που ήταν από κάτω. Στις περιπτώσεις των μύλων, η εκάστοτε πέτρα περιφερόταν ελαφρά επάνω από τους καρπούς για να μη σπάσουν οι πυρήνες τους. Ο αλεσμένος πολτός που προέκυπτε, μεταφέρονταν με μικρές σκάφες στο ληνό.
Ο ληνός δεν ήταν παρά μία λίθινη σκάφη που είχε σε κάποιο σημείο κλίση και επικοινωνούσε με πίθο για τη συγκέντρωση του λαδιού. Στην αρχή η πίεση ασκούνταν στον ελαιόκαρπο με γυμνά πόδια, ενώ αργότερα με ξύλινα υποδήματα, τα λεγόμενακρουπέζια.
Ο αρχαιότερος ληνός ανάγεται στη νεολιθική εποχή και βρέθηκε στην περιοχή των Μεθάνων. Από τη Μινωική Κρήτη σώζονται ελαιοπιεστήρια από την Πρώιμη Νεοανακτορική περίοδο, σε μία παράλληλη σχεδόν πορεία με τις αντίστοιχες εγκαταστάσεις της ανατολικής Μεσογείου, όπως την Κύπρο και τη Συρία.
ΧΡΗΣΗ ΚΥΛΙΝΔΡΙΚΟΥ ΣΠΑΣΤΗΡΑ
Η εφαρμογή του κυλινδρικού σπαστήρα αποτελεί την πρώτη τεχνολογική εφαρμογή που εισήχθη στο πεδίο της ελαιοπαραγωγής τον 7ο αιώνα π.Χ.
Ο κυλινδρικός σπαστήρας διαδέχτηκε τον ημικυλινδρικό για την πολτοποίηση του καρπού. Ο κυλινδρικός αυτός λίθος περιστρέφονταν με τη βοήθεια της κώπης. Η λειτουργία του ήταν απλή. Οι καρποί απλώνονταν επάνω σε σκληρή επιφάνεια και ο κύλινδρος, συνήθως ένας σπόνδυλος κολώνας σε δεύτερη χρήση, κυλιόταν οριζοντίως επάνω στους καρπούς για τη σύνθλιψη των ελαιοκάρπων.
Επαναστατική για την παραγωγή του λαδιού θεωρείται η εισαγωγή του περιστροφικού μύλου. Σε αντίθεση με τον κυλινδρικό σπαστήρα που κινείται μπρος και πίσω, το κυκλικό ελαιοτριβείο έχει το πλεονέκτημα της μονόδρομης κίνησης η οποία επέτρεπε τη χρήση ζωικής δύναμης για πρώτη φορά στην ιστορία της παραγωγής του ελαιολάδου. Η ασφαλέστερη μαρτυρία για τη χρήση του περιστροφικού μύλου προέρχεται από την Όλυνθο όπου βρέθηκαν πέντε μυλόπετρες ενσωματωμένες σε τοιχοδομές σε συνδυασμό με κυκλική λεκάνη ελαιόμυλου, γεγονός που μας προσφέρει μία σίγουρη χρονολόγηση του μύλου αυτού στον 4ο αιώνα π.Χ.
Ο περιστροφικός μύλος, ο λεγόμενος τραπητής, από το τραπείον ή τραπήιον, το οποίο έτριβε μόνο το σαρκώδες μέρος της ελιάς, αποτέλεσε πιθανόν μια εφεύρεση των Μακεδόνων σύμφωνα με τον Χατζησάββα, για την ικανοποίηση των σταδιακά αυξανόμενων αναγκών του Μακεδονικού στρατού, ιδιαίτερα κατά τις εκστρατείες τους. Ο Πλίνιος αναφέρει το trapetum ως μία καθαρά ελληνική επινόηση. Τα ανασκαφικά ευρήματα μας παρέχουν ποικίλες γνώσεις σχετικά με τον τραπητή. Στην Άργιλο βρέθηκε ένας σε εξαιρετικά καλή κατάσταση, ενώ διάφορες παραλλαγές του συναντούμε σε διάφορα μέρη της ηπειρωτικής Ελλάδας από την ελληνιστική μέχρι και τη βυζαντινή περίοδο.
Την πίεση με ποδοπάτημα διαδέχτηκαν τα πιεστήρια. Ένα τέτοιο απλό πιεστήριο απεικονίζεται στο αγγείο του 6ου αιώνα από τη Θηρασία. Στο αγγείο αυτό οι σαργάναι που περιέχουν τη ζύμη παριστάνονται με τις παράλληλες γραμμές που βρίσκονται στο δεξιό μέρος της εικόνας, ενώ από κάτω υπάρχει αγγείο στο οποίο μέσα από το αυλάκι συγκεντρώνεται το λάδι. Η πίεση εφαρμόζεται μ' ένα μακρύ δοκάρι, το όρος, στο άλλο άκρο του οποίου ένας άντρας στερεώνει μ' ένα σχοινί δύο μεγάλα βάρη, ενώ στο μέσο του δοκαριού κρέμεται ένας άλλος άνδρας για την αύξηση της πίεσης επάνω στις σαργάνες.
Το πιεστήριο της κλασικής περιόδου ήταν πολύ απλό. Αποτελούνταν από δύο πέτρινες ή ξύλινες στήλες που στηρίζονταν σε πέτρινες βάσεις και στο επάνω μέρος συνδέονταν με λίθινο ορθογώνιο δοκάρι. Οι στήλες έφεραν στα πλάγια τρύπες στις οποίες τοποθετούνταν ξύλινες δοκίδες για τη στερέωση του όρους (pressing beam). Στο ελεύθερο άκρο του όρους προσδένονταν ογκώδεις πέτρες που αργότερα αντικαταστάθηκαν με βαρούλκα.
Ο μοχλός ανεβοκατεβάζονταν στο ληνό, πατώντας τις σαργάνες που περιείχαν τη ζύμη. Στην κορυφή της αναπτυσσόμενης με τους κύρτους στήλης για ομοιόμορφη πίεση τοποθετούνταν μία σανίδα, η θύρα.
Γενικά η χρήση του μοχλού στο δεύτερο στάδιο της διαδικασίας σύνθλιψης αποτελεί μία σημαντική τεχνική βελτίωση. Ο μοχλός με διάφορους συνδυασμούς μάλιστα θα μείνει σε χρήση μέχρι και τον 20ο αιώνα.
Ο Ήρων ο Αλεξανδρινός έχει περιγράψει πολλούς μηχανισμούς ελαιοτριβής, με πιο σπουδαίο αυτόν που χρησιμοποιεί ατέρμονα κοχλία, μηχανισμό που ο Πλίνιος χαρακτηρίζει ως μεγάλη ελληνική εφεύρεση.
 |
| Η διπλή κοχλιωτή πρέσα λαδιού |
Πρόκειται για ένα ισχυρό φορητό ελαιοπιεστήριο που περιγράφει ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς και εξακολουθεί να έχει εκτεταμένη χρήση με διάφορες παραλλαγές ως τις μέρες μας.
Αποτελούνταν από μια ισχυρή οριζόντια βάση εντός της οποίας ήταν ασφαλισμένοι με σφήνες αλλά μπορούσαν να περιστρέφονται ελεύθερα με τη βοήθεια χειρομοχλών δύο κατακόρυφοι ατέρμονες κοχλίες. Στο ανώτερο σημείο τους οι κοχλίες εισχωρούσαν σε μια οριζόντια δοκό εντός ειδικών υποδοχών (τύπου περικοχλίου Με την περιστροφή τους οι ατέρμονες προωθούσαν μια οριζόντια ξύλινη εσχάρα και αυτή με τη σειρά της πίεζε την ελαιομάζα (που ήταν εντός μιας ειδικής διάταξης συγκράτησης) ώστε να εξαχθεί το ελαιόλαδο.
Ο Διαχωρισμός του ελαιολάδου
Ο διαχωρισμός του ελαιολάδου αποτελεί το τρίτο στάδιο της παραγωγής του λαδιού. Πρόκειται για τη διαδικασία κατά την οποία το λάδι διαχωρίζεται από τα υπόλοιπα φυτικά υγρά που περιέχονται στον καρπό της ελιάς, με βασικότερο το νερό. Για το διαχωρισμό του λαδιού από τα υγρά χρησιμοποιήθηκε μία ποικιλία μεθόδων βασισμένων στην αρχή της βαρύτητας, καθώς το λάδι ως ελαφρύτερο υλικό από το νερό έχει την ιδιότητα να επιπλέει.
Η μέθοδος διαχωρισμού του λαδιού εξαρτιόταν πάντα από τις σχετικές τεχνικές γνώσεις των παραγωγών, αλλά και από τα σχετικά αγγεία υποδοχής των υγρών που προέκυπταν από τη συμπίεση. Ο Κάτωνας περιγράφει ως πιο απλή μέθοδο περισυλλογής του λαδιού που επιπλέει σε ανοιχτό αγγείο, αυτή που γινόταν με τη χρήση των οστράκων. Ο Columella προτείνει τη χρήση σιδερένιου οστράκου, δηλαδή κουτάλας
Μία δεύτερη μέθοδος σχετίζεται με τη χρήση ειδικών αγγείων - διαχωριστήρων
Τα αγγεία - διαχωριστήρες έφεραν στο κάτω μέρος τους κοντά στο ύψος της βάσης, μία προχοή για τη διαδοχική απελευθέρωση των υγρών. Τα φυτικά υγρά ως βαρύτερα από το λάδι έρεαν πρώτα, ενώ στη συνέχεια έρεε το λάδι που συλλέγονταν πάλι μέσω της προχοής σε αγγείο ή δεξαμενές για περαιτέρω καθαρισμό.
Τα εν λόγω αγγεία στην κλασική περίοδο απέκτησαν ξεχωριστό σχήμα και μέγεθος.
Διατήρηση ελαιολάδου
Για τη διατήρηση του ελαιολάδου σημαντικό ρόλο έπαιζε η καθαριότητα του ελαιοκάρπου αλλά και του ελαιοτριβείου, όπως και η αποθήκευση του λαδιού σε ξεχωριστά, καθαρά αγγεία, κυρίως πίθους, ύστερα από αλλεπάλληλες μεταγγίσεις και διαυγάσεις. Μάλιστα για κάθε πίεση το ελαιόλαδο συγκεντρώνονταν χωριστά για τις ανώτερες και τις κατώτερες στρώσεις της ελαιοζύμης
Σύμφωνα με τον Πλούταρχο το κάτω μέρος του λαδιού γινόταν χειρότερο, εξαιτίας της θολούρας από την αμόργη. Η προσθήκη αλατιού επιτάχυνε την καθίζηση της μούργας, βοηθώντας στην καλύτερη διατήρηση του ελαιολάδου, καθιστώντας το παράλληλα περισσότερο αρωματικό.
Κορινθιακός σφαιρικός αρύβαλλος.
Χρήσεις του ελαιόλαδου..
Στον Ιπποκράτειο Κώδικα συναντώνται περισσότερες από εξήντα φαρμακευτικές χρήσεις του ελαιόλαδου, με κυριότατη τη χρήση κατά των δερματικών παθήσεων, αλλά και ως αντισυλληπτικό μέσο. Μάλιστα γίνεται σαφής διαχωρισμός του ελαιόλαδου, το οποίο, σε συνδυασμό με το σίτο και τον οίνο, αποτελεί τη βάση της ιπποκρατικής διαιτητικής από άλλα έλαια, όπως του σχίνου, της πικραμυγδαλιάς και της βελανιδιάς
Ήταν κατάλληλο για τη θεραπεία δερματικών παθήσεων, ως επουλωτικό και αντισηπτικό σε τραύματα, εγκαύματα και γυναικολογικές ασθένειες. Πιθανόν χρησίμευε και ως μέσον αντισύλληψης. Επίσης το χρησιμοποιούσαν ως εμετικό αλλά και για προβλήματα των αφτιών. Ως τροφή βοηθούσε την αντιμετώπιση καρδιακών παθήσεων. Εκτός από το λάδι, για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες χρησιμοποιούσαν και τα φύλλα και άνθη της ελιάς από τα οποία παρασκεύαζαν αφέψημα πού το χρησιμοποιούσαν ως κολλύριο, για την αντιμετώπιση της φλόγωσης των ούλων και τού έλκους του στομάχου.
Το λάδι χρησιμοποιούνταν επίσης και ως λιπαντικό, π.χ. σε μετάλλινους μηχανισμούς ή ξύλινα εξαρτήματα. Για τη συντήρηση του ελεφαντοστού, του δέρματος και του μετάλλού χρησιμοποιούσαν αλοιφή με βάση το λάδι. Η συντήρηση του. χρυσελεφάντινου αγάλματος του Διός στην Ολυμπία, σύμφωνα με πληροφορίες των πηγών, γινόταν με λάδι.
ΟΙ ΠΟΛΛΑΠΛΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΛΑΙΟΛΑ∆ΟΥ
Η ΕΛΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΛΑΙΟΛΑ∆Ο ΣΤΗΝ ∆ΙΑΤΡΟΦΗ
Η ελιά και το λάδι αποτελούσαν συνηθέστατα είδη διατροφής ιδίως των κατωτέρων κοινωνικών τάξεων, καθώς ,ήταν ιδιαιτέρως προσιτά από άποψη τιµής. Ήταν όµως προσφιλή είδη διατροφής σε όλες τις κοινωνικές τάξεις.Ειδικά οι ελιές ήταν συµπλήρωµα της τροφής όλων, τόσον των πτωχότερων όσο και των περισσότερο ευκατάστατων ανθρώπων.
Καθώς το λάδι αποτελούσε, όπως και σήµερα, βασικό συστατικό της καθηµερινής διατροφής, υπάρχουν δεκάδες περιγραφές παρασκευής φαγητών µε τη χρήση λαδιού, έτσι που η λεπτοµερής παράθεση τουςείναι χωρίς νόηµα.
ΤΟ ΕΛΑΙΟΝ ΩΣ ΠΗΓΗ ΦΩΤΟΣ
Λυχνάρι του 4ου αι. π.Χ
Ο ρόλος του ελαίου ώς υλικό που καιόµενο παράγει φως φαίνεται στη συνήθεια των αποίκων που, αναχωρώντας για τις αποικίες τους, θεωρούσαν υποχρέωση, τους να πάρουν µάζι τους φως από την πατρίδα. Το φως ήταν εκείνο που συνέδεε την αποικία µε τη µητρόπολη. Στις νυχτερινές τελετές που απαιτούσαν φωτισµό ο ρόλος του ελαίου ήταν ιερός, όπως άλλωστε συµβαίνει και µε τη σύγχρονη λατρεία
Στα βυζαντινά χρόνια το έλαιον ήταν απαραίτητο για την «λυχνοκαΐαν» των µοναστηριών και των ναών.
Μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες οι αγροτικοί πληθυσµοί της Ελλάδας θεωρούσαν το λάδι ως βασικό φωτιστικό υλικό. Αναβαν το λύχνο µόλις άρχιζε να νυχτώνει, τον διατηρούσαν αναµµένο στο οικογενειακό δείπνο και στην οικογενειακή και φιλική, σχεδόν καθηµερινή συγκέντρωση, που η διάρκεια της κυµαινόταν από λίγη ώρα ως πολλές,αναλόγως µε τη διάρκεια της νύχτας, και τον έσβηναν όταν αποσύρονταν για ύπνο.
ΤΟ ΞΥΛΟ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ
Το ξύλο της ελιάς είναι σκληρό, ανθεκτικό, χρώµατος κίτρινου έως καφέ, µε σκούρες γραµµώσεις και ελαιώδη υφή.Χρησιµοποιήθηκε στην επιπλοποιία τους περασµένους αιώνες και στη διακόσµηση επιφανειών µε την τεχνική της marqueterie στη Γαλλία, αλλά κυρίως στην Ιταλία.
Οι µαραγκοί στο Αιγαίο χρησιµοποιούσαν την ελιά σε κατασκευές οδοντωτών τροχών, αλλά και εξαρτηµάτων που απαιτούσαν αντοχη στην τριβή, στους ξύλινους µηχανισµούς των ανεµόµυλων, των ελαιοτριβείων και των αργαλειών. Επίσης,από τον κορµό έφτιαχνανέπιπλα, ενώ τους µεγάλους κλάδους χρησιµοποιούσαν για δοκάρια στις στέγες
Από το σκληρότερο ξύλο της αγριελιάς έφτιαχναν µπαστούνια και κατασκευές αντοχής εκτεθειµένες στη βροχή, στον ήλιο και στον αέρα. Στις µέρες µας, από τα πρόχειρα "κουτσουράκια" έως τα σκαµνιά, τις καρέκλες, τα τραπέζια, τα ντουλάπια, το ξύλο µε τα ωραία "νερά’’συντροφεύει το νοικοκυριό µας. Κι ας µη ξεχνάµε τα οικιακά σκεύη, τη σανίδα του ψωµιού, του κρεµµυδιού, τις σαλατιέρες, τα γουδιά, τις φρουτιέρες, που καθηµερινά,µας εξυπηρετούν στην κουζίνα µας
ΤΟ ΕΛΑΙΟΝ ΣΤΗΝ ΣΑΠΩΝΟΠΟΙΪΑ
Το λάδι της ελιάς αποτέλεσε τη βάση για κατασκευή του σαπουνιού.
Τα µεγαλύτερα κέντρα σαπωνοποιΐας στην Ελλάδα αναπτύχθηκαν από το 17ο αιώνα στις κατ' εξοχή ελαιοπαραγωγικές περιοχές, όπως είναι τα Επτάνησα, η Πελοπόννησος, η Αττική,ο Βόλος, η Μυτιλήνη, η Κρήτη.
ΤΟ ΕΛΑΙΟΛΑ∆Ο ΣΤΟΝ ΚΑΛΛΩΠΙΣΜΟ
Από την αρχαιότητα το λάδι αποτελεί βασικό συστατικό καλλωπισµού και περιποίησης του σώµατος ανδρών και γυναικών, είτε αυτούσιο είτε ως βασικό στοιχείο καλλυντικών σκευασµάτων. Χρησιµοποιήθηκε για την περιποίηση των µαλλιών τόσο στη καθηµερινή ζωή όσο και σε έκτακτες περιστάσεις, όπως είναι ο γάµος. Τα µαλλιά αποτέλεσαν, ως γνωστόν, σηµαντικό στοιχείο της γυναικείας οµορφιάς, «κόσµον» το κόψιµο τους θεωρήθηκε ντροπή και ατίµωση. Έτσι οι γυναίκες µετά το λούσιµο άλειφαν τα µαλλιά τους µε λάδι, για να τρέφονται και να γυαλίζουν.
Το λάδι χρησιµοποιείται µαζί µε άλλα φυτικά συστατικά (φύλλα καρυδιάς, ευκαλύπτου,πικροδάφνης, ξίδι κ.ά.), για να δυναµώνουν και να γίνονται τα µαλλιά γυαλιστερά και ευκολοχτένιστα.
ΤΟ ΕΛΑΙΟΛΑ∆Ο ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ
Το ελαιόλαδο χρησιµοποιήθηκε ευρύτατα κατά την αρχαιότητα στα στάδια και τις παλαίστρες. Οι αθλητές, και κυρίως, οιπαλαιστές, συνήθιζαν να αλείφονται µε αυτό, πιστεύοντας ότι έτσι µπορούσαν να αποδώσουν κα λύτερα και να κατακτήσουν τον πολυπόθητο στέφανο της νίκης.
µη και για τη συνήθεια να αλείφονται οι αθλητές µε λάδι.Πριν από τους αγώνες, και ιδιαιτέρως τους παλαιστικούς, οι αθλητές συνήθιζαν να αλείφουν τα σώµατα τους µε έλαιον. Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί διάφορες ερµηνείες γι' αυτή τη συνήθεια: Πιστεύεται ότι τονώνει το µυϊκό σύστηµα, ότι προστατεύει το σώµα από τον ήλιο, ότι συντελεί στο να τονίζεται το αθλητικό παράστηµα των νέων και να φαίνονται πιο ωραία τα σώµατα τους. Ακόµη και ότι εµποδίζεται η αφυδάτωση!
 |
| Αλείπτες αλείβουν με λάδι τους αθλητές |
Στην αρχαιότητα ίσως να υπήρχαν πιο πρακτικοί λόγοι, αλλά και δοξασίες που να επέβαλαν την επάλειψη των σωµάτων µε έλαιον. Ειδικά στην πάλη, το αλειµµένο µε λάδι σώµα µπορεί να γλιστρά πιο εύκολα και να αποτυγχάνουν οι «λαβές» των αντιπάλων.
Ολυµπιακοί αγώνες
Στο ειδυλλιακό τοπίο της αρχαίας Ολυµπίας, εκεί που συναντάει ο Αλφειός τον παραπόταµο του Κλαδέο απλώνεται η ιερή Άλτις, "ο κάλλιστος της Ελλάδος χώρος". Εκεί, από το 776 π. Χ. έως το 393 µ.Χ., κάθε τέσσερα χρόνια ετελούντο οι αγώνες που ανέδειξαν τα υψηλά ιδεώδη του αθλητικού πνεύµατος.
Από τότε στην ελιά ανήκε η τιµή να στεφανώνει τα µέτωπα των νικητών στην πανηγυρική τελετή της ανακηρύξεως των Ολυµπιονικών στον πρόναο του ναού του ∆ιός. Τα περίφηµα κλαδιά της, ήταν το έπα-θλο των αθλητικών και καλλιτεχνικών αγώνων. Γιατί οι αγώνες ήταν στεφανίτες. Ο νικητής στεφανωνόταν και στολιζόταν µε ταινίες από κόκκινο µαλλί και δεχόταν στεφάνι από πλέγµα φύλλων αγριελιάς, που φύτρωνε στο νότιο µέρος του ναού του ∆ιός.
Η ΕΛΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΛΑΙΟΛΑ∆Ο ΣΤΗΝ ΛΑΪΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ
Από τα προϊστορικά χρόνια η ελιά, και κυρίως το λάδι της, συνδέθηκαν µε την ιατρική και την προσπάσεια του ανθρώπου, να κατακτήσει καλή υγεία και να την διατηρήσει. Άλλοτε αυτούσιο καιάλλοτε αρωµατισµένο, ήταν το βασικό υλικό σωµατικής φροντίδας, το επουλωτικό των πληγών, αλλά και βασικό θεραπευτικό µέσον.
Οι γιατροί του αρχαίου, και του βυζαντινού, κόσµου παραθέτουν πλήθος πληροφοριών σχετικά µε την ιατρική χρήση του ελαιολάδου.Στη λαϊκή ιατρική οι χρήσεις αυτές πολλαπλασιάστηκαν! Εκατοντάδες είναι οι θεραπευτικές αγωγές στις οποίες χρησιµοποιήθηκε και εκατοντάδες επίσης είναι οι συνταγές στις οποίες συµµετέχει.
Στη λαϊκή ιατρική συνεχίζει να είναι επούλώτικό, των πληγών αλλά, µετουσιώνεται, όπως ακριβώς και στη χριστιανική θρησκεία, και σε ίαµα των ψυχικών νόσηµατων. Επισηµαίνει µε την παρουσία του και καθαγιάζει ιέρους χώρους καθιστώντας τους απροσπέλαστους, σε δυνάµεις που µπορούν να δράσουν όχι ευεργετικά για τον άνθρωπο. Χρησιµοποιείται σε πλήθος αλοιφών για δερµατικά και αλλά νοσήµατα.
Το συναντάµε σε µαγικοθρησκευτικές ενέργειες και τελετουργίες µε ποικίλουςσυµβολισµούς: κατευναστικό των πνευµάτων, ηρεµιστικό, σύµβολο του πλούτου και της ευτυχίας. Μερικοί από τους συµβολισµούς αυτούς στηρίχτηκαν στην ιδιότητα του να επιπλέει στο νερό και άλλοι στην ιδιότητα του να παράγει φως.
Σε λάδι συντηρούσαν βότανα και τα φαρµακευτικά φυτά που τα χρησιµοποιούσαν όλο το χρόνο. Την εποχή της συγκοµιδής τα µάζευαν, τα έβαζαν µέσα σε δοχεία και τα κάλυπταν µε λάδι.
Αλλες χρήσεις του ελαιολάδου....λάδι στις χριστιάνικες γιορτές......
επάλειψη με λάδι ως δήλωση ιερότητας......
Το ευχαίλεον, η ιερά εξέτασις και το άγιον έλαιον....
ελαιόλαδο στο βάπτισµα και το χρίσµα.....
ελαιόλαδο στις γαµήλιες τελετές.......
ελαιόλαδο στις νεκρικές τελετές..........
ΥΓ...Εγώ μεγάλωσα ακούγοντας απο τους γονείς μου οτι το λάδι πρέπει να το βάζουμε με την σταγόνα γιατί δεν είχαμε ...Απο κάποιον στην Αρκαδία, μεγάλο σε ηλικία,μου έλεγε οτι εμείς εδώ δεν είχαμε καθόλου λάδι και αν βρίσκαμε κάποιον καρπό απο ελιά τον γλείφαμε για να νοιώσουμε στην γλώσσα μας την γεύση του λαδιού.....
ΠΗΓΕΣ..........
http://eureka.lib.teithe.gr:8080/bitstream/handle/10184/172/dimitriou_MainPart.pdf?sequence=2
http://www.poiein.gr/archives/165
http://www.irisoliveoil.gr/el/content/4-oil-history
http://www.tmth.gr/sciencerelated/64-arxaia-elliniki-technology/413-paragogi-elaioladou
http://www.clab.edc.uoc.gr/seminar/ptixiakes/elia/site/DiadikasiaSylloghs.htm
http://www.kindykids.gr/teachers/olive-oil/119-elia-xristianismos.html
http://www.tmth.edu.gr/aet/thematic_areas/p44.html
http://www.kotsanas.com/
http://blog.fuctart.gr/events/astroparty-
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου