ΧΑΪΚΟΥ

Το χαϊκού (ιαπ.: 俳句, "αστείος στίχος") είναι μια ιαπωνική ποιητική φόρμα. Παραδοσιακά αποτελείται από τρεις ομάδες των 5, 7, 5 συλλαβών, οι οποίες τοποθετούνται σε τρεις στίχους για έμφαση ή σε έναν, χωρισμένο με κενά. Το χαϊκού είναι με συνολικά 17 συλλαβές η πιο σύντομη μορφή ποίησης στον κόσμο. Περιγράφει μια εικόνα της φύσης και δίνει στοιχεία για την εποχή του χρόνου μέσα από εποχιακές λέξεις (Κίγκο). Υπάρχουν επίσης ποιητές χαϊκού οι οποίοι ακολουθούν μια πιο ελεύθερη φόρμα. Ο ιδρυτής του σύγχρονου χαϊκού ως αυτόνομη μορφή ποίησης ήταν ο Μασαόκα Σίκι, ο οποίος επίσης διαμόρφωσε τον όρο χαϊκού (από τους παλιότερους χαϊκάι ή χόκκου).

Ένα χαϊκού διαβάζεται σε μια αναπνοή.

Ζωγραφιά μανιταριών από τον Τσικούσο(1763-1830) και το χαϊκού "κάτι διασκεδαστικό" του Ρανγκιού (1798-1876)):
Μετά την πυρά/
σώθηκ' η θράκα/
ένα κόκκινο φύλλο

Αυτό που σήμερα ονομάζεται κλασσικό χαϊκού δημιουργήθηκε το 16ο αιώνα, στην αρχή της περιόδου Έντο. Οι ιδιαιτερότητες της περιόδου αυτής δημιούργησαν την αίσθηση ενός κλειστού, αμετάβλητου κόσμου, καθώς η κοινωνία καθοριζόταν από ένα φεουδαρχικό ταξικό σύστημα και η Ιαπωνία έπαυσε σχεδόν ολοκληρωτικά την επαφή με τον έξω κόσμο. Αυτό το ακριβώς ορισμένο σύστημα αξιών και συμβόλων έδωσε σε ποιητές και ακροατές ένα κοινό και σαφώς οριοθετημένο πλαίσιο κατανόησης. Οι μεταβολές συνέβαιναν μόνο σε λεπτομέρειες και έτσι το χαϊκού διαμορφώθηκε από τη αναζήτηση της ακόμη πιο ακριβούς, πιο πετυχημένης έκφρασης και όχι την τάση αμφισβήτησης της παράδοσης ή της δημιουργίας νέων φορμών. Έτσι η φόρμα και το περιεχόμενο παρέμειναν για αιώνες σταθερά. Όπως το έθεσε ο ίδιος ο Μπασό, ήθελε να μεταδώσει την αίσθηση "του αμετάβλητου μέσα στην κίνηση.

Το πότε εμφανίστηκε ο όρος χαϊκού δεν είναι πλήρως εξακριβωμένο. Πιθανόν να προέρχεται από το χάι του χάικαϊ νο ρένγκα και το κου από το χόκκου.

                                   Χαρακτηριστικά 

Πορτραίτο του Ματσούο Μπασό από τον Γιοκόι Κινκόκου, γύρω στο 1820. Η καλλιγραφία αναφέρεται σε ένα από τα πιο διάσημα χαϊκού του Μπασό, το χαικού του βατράχου

Περιεχόμενο 

Στο χαϊκού γίνεται η προσπάθεια συλληφθεί η στιγμή και να διατηρηθεί στην αιωνιότητα. Καθώς οι λέξεις δεν είναι αρκετές για να περιγάψουν την ολότητα μιας στιγμιαίας εμπειρίας, ο ποιητής περιγράφει αχνά μια ιδέα και αφήνει τον αναγνώστη να συμπληρώσει.

Κίγκο 

Τα χαϊκού έχουν μια εποχιακή λέξη ή κίγκο (季語) η οποία καταδεικνύοντας μια εποχή του χρόνου δίνει στον αναγνώστη ένα πλαίσιο αναφοράς. Η εποχή δε χρειάζεται να αναφερθεί ρητά αλλά μπορεί να υπονοηθεί μέσω άλλων λέξεων. Μερικές από τις πιο γνωστές είναι οι ανθισμένες κερασιές, τα αηδόνια και οι ιτιές για την άνοιξη, μια απογευματινή αύρα, οι λιβελλούλες ή τα κρίνα για το καλοκαίρι, η πανσέληνος, τα κόκκνα φύλλα και τα σκιάχτρα για το φθινόπωρο και οι πάπιες, ο παγετός και το χαλάζι για το χειμώνα  Στο χαϊκού του βατράχου, ο βάτραχος ειναι το κίγκο για την άνοιξη.

Δομή 

Ένα χαϊκού σε παραδοσιακή φόρμα αποτελείται από έναν στίχο με τρεις ομάδες λέξεων με πέντε, επτά και πέντε ιαπωνικά φωνητικά σύμβολα. Ωστόσο, ακόμη και κλασσικοί ποιητές όπως ο Ματσούο Μπασό και ο Κομπαγιάσι Ίσσα αρκετά συχνά παραβίαζαν αυτό τον κανόνα και δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως δόγμα.

Συλλαβές 

Η καταμέτρηση των συλλαβών είναι ένα άλλο ζήτημα. Η ιαπωνική ποίηση δεν καταμετρά συλλαβές αλλά φωνητικά σύμβολα (Χιόον μότζι (表音文字)), τα οποία διαφέρουν ελαφρώς καθώς μια συλλαβή μπορεί να αποτελείται από δύο φωνητικά σύμβολα.

Για παράδειγμα, Νίππον βα είναι η πρώτη γραμμή ενός χαϊκού και αποτελείται από πέντε φωνητικά σύμβολα, ενώ στην ελληνική μεταγραφή μετράμε 3 συλλαβές:

Νι + π + πο + ν + βα

Κιρέτζι 

Τα κιρέτζι είναι ειδικές λέξεις που δίνουν δομή και στήριξη στον στίχο Στο τέλος του στίχου δίνουν μια αίσθηση ολοκλήρωσης, ενώ στο μέσο του δρα σαν σημείο σύντομης παύσης της ροής της σκέψης, δίνοντας την αίσθηση δύο ανεξάρτητων σκέψεωνΣε άλλες γλώσσες τα κιρέτζι αντικαθίστανται με σημεία στίξης.

                                 Χαϊκού στην Ελλάδα 

     

Μια από τις πρώτες αναγνωρισμένες προσπάθειες σύνθεσης χαϊκού στην Ελλάδα καταγράφεται το 1925, όταν ο Γ. Σταυρόπουλος δημοσιεύει στο περιοδικό Λυκαβηττός έξι μικρά ποιήματα με τον γενικό τίτλο «Τρίστιχα» συνοδευόμενα από σύντομο σημείωμα γνωριμίας με το ποιητικό είδος

Ίσως ο πιο επιφανής Έλληνας που έγραψε χαϊκού είναι ο Γιώργος Σεφέρης ("Δεκαέξι χαϊκού", Τετράδιο Γυμνασμάτων (1928-1937)) και θεωρείται ο εισηγητής των χαϊκού στην Ελλάδα είτε λόγω του κύρους του είτε λόγω του ότι θεωρείται πως ήταν πιο επιτυχής στην προσπάθειά τουόχι όμως χωρίς κριτική

Το χαϊκού έχει γνωρίσει μεγάλη διάδοση στην Ελλάδα, όπως φαίνεται και από την εισαγωγή του στα ελληνικά σχολεία. Στο μάθημα Μουσικής της Β' Γυμνασίου, αφού παρουσιάζεται τη μορφή χαϊκού στους μαθητές, τους ζητείται να μελοποιήσουν το χαϊκού του βατράχου του Μπασό 

Όπως αναφέρει ο Γιάννης Μανιάτης,

«Η διάδοσή του στη χώρα μας, αν κρίνουμε από τις συλλογές που εκδόθηκαν και άλλες μορφές έκφρασης που εμφανίστηκε κατά καιρούς, μόνο εντυπωσιακή μπορεί να χαρακτηριστεί. Διαγωνισμοί χαϊκού, Δημιουργική γραφή με ποιήματα χαϊκού (Γαλλικό Ινστιτούτο Θεσσαλονίκης, 1ο Ενιαίο Λύκειο Δράμας κ.ά.), Εκθέσεις ζωγραφικής με πίνακες εμπνευσμένους από χαϊκού, Τραγούδια εμπνευσμένα από χαϊκού (CD “δεκαέξι χαϊκού και άλλες ιστορίες”, Sigmatropic) είναι μερικά παραδείγματα. Ένα επίσης αξιοσημείωτο παράδειγμα είναι η χρήση του χαϊκού σε μαθητές αρχαίων ελληνικών, ώστε να μάθουν να χρησιμοποιούν την λέξη που κυριολεκτικά αντανακλά αυτό που θα ήθελαν να εκφράσουν, σε μια εποχή που συνήθως χρησιμοποιούνται οι συγγενείς λέξεις με αποτέλεσμα την 

εκφραστική αδυναμία»

ΙΑΠΩΝΙΚΑ ΧΑΪΚΟΥ

Να! Ο βάτραχος
Ταράζει τη γαλήνη
Της αρχαίας λίμνης

*
Το πεσμένο λουλούδι
γυρίζει στο κλαδί!
Ήταν πεταλούδα.

*
Νερό και πάγος
οι διαφορές τους λύθηκαν
και πάλι φίλοι.

*
Οι κύκνοι είναι
το πιο λευκό
πριν το ξημέρωμα
*
Στ' ανθισμένο χωράφι
δε μαζεύω λουλούδια
σαν είμαι θλιμμένος.

*
Ανoιξιάτικος αέρας
Φεγγάρι Υφαντό
άρωμα κερασιάς

*
Πίνοντας πρωινό τσάι
ο Μοναχός είναι γαλήνιος
και το χρυσάνθεμο ανθίζει

                                    

 ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΧΑΙΚΟΥ

Γ ΣΕΦΕΡΗΣ 

Στάξε στη λίμνη 
μόνο μια στάλα κρασί 
και σβήνει ο ήλιος.

               *

Στον κάμπο ούτ' ένα 
τετράφυλλο τριφύλλι.
Ποιος φταίει απ' τους τρεις;
               *
Τα δάχτυλά της 
στο θαλασσί μαντίλι 
κοίτα: κοράλλια.
               *
Νύχτα, ο αγέρας 
ο χωρισμός απλώνει
και κυματίζει.
                *
Νέα μοίρα 
Γυμνή γυναίκα 
το ρόδι που έσπασε 
ήταν γεμάτο αστέρια.
               *
Πού να μαζεύεις 
τα χίλια κομματάκια 
του κάθε ανθρώπου.
               *
Άγονος γραμμή 
Το δοιάκι τι έχει; 
Η βάρκα γράφει κύκλους 
κι ούτε ένας γλάρος!
              *
Βουλιάζει ο κόσμος
κρατήσου, θα σ' αφήσει 
μόνο στον ήλιο.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ

Καλά είναι κι έτσι.
Με βγαλμένα τα μάτια
βλέπεις τα μέσα.
           *
Όλβιος λόγος
στημονίζει τα νερά
και την ψυχή μου.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ

Η ποίηση μου
έβαλε τα καλά της
μόνο για σένα.
                 

ΤΑΣΟΣ ΚΟΡΦΗΣ

Στάλα τη στάλα
βάθυνες την ψυχή μου,
θα την ραγίσεις.
            *
Αλγη από μνήμες.
Αγκάλιασε με. Πες μου:
«Δεν είσαι νεκρός».

ΓΙΩΡΓΗΣ ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ

(«Τριαντατρία Χαϊκού», Στιγμή 1990)

Ολοι χωράμε
οι ζωντανοί κι οι νεκροί
σ' ένα ποίημα.
            *
Πάλι το δρόμο
γυμνή στο παράθυρο
κρυφοκοιτάζει.
                  *

Δυο μάτια σπαθιά
σκίζαν τα βλέφαρά του
κι έμενε γυμνή.

            *

Τρεις φίλοι παίζαν
στα ζάρια το φιλί της.
Κι άλλος το πήρε.

              *

Μέρα και νύχτα
με σκοινί αόρατο
κάποιος μας δένει.

              *

Πίσω απ’ τα βουνά
κάποιοι βγαίνουν τα βράδια
και μας κοιτάζουν.

             *

Άνθη μυγδαλιάς
πέφτουνε στον ύπνο μου.
Ποια με φίλησε;

ΙΩΑΝΝΑ ΤΣΑΤΣΟΥ

(«Χρόνος», Ίκαρος 1981)

Ακούω κρουνούς·
μια σταγόνα ζητάω
να ξεδιψάω.
               *
Ό μέγας άνεμος
βουητό, εκείνος κι εγώ,
ελευθερία.



ΠΗΓΕΣ ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ 
http://blog.athensweekly.gr/

http://www.parathemata.com/2010/11/blog-post_22.html

Οι πίνακες ανήκουν στην Ιαπωνική Ζωγραφική.