ΠΑΥΛΟΣ ΒΟΥΛΟΥΒΟΥΤΗΣ «Ηλιακές Εκλείψεις"

Ένα από τα γοητευτικότερα φαινόμενα του ουρανού είναι αναμφισβήτητα οι εκλείψεις Ηλίου και Σελήνης. ΄Έχουν χυθεί πολλά κιλά μελάνης και καταναλώθηκαν πολλά τετραγωνικά μέτρα χαρτιού ή περγαμηνής –ανάλογα με την εποχή – για να καταγραφούν και να εξηγηθούν αυτά τα φαινόμενα. Υπάρχουν ακόμη και καταγραφές σε βράχους και σε πέτρες κατά την αρχαιότητα.

    Σ’ αυτό το σημείωμα θ΄ασχοληθούμε κυρίως με τις ηλιακές εκλείψεις, που είναι συναρπαστικότερες. Σήμερα οι περισσότεροι γνωρίζουμε ότι οι εκλείψεις οφείλονται στη ευθυγράμμιση  Γης – Ηλίου –Σελήνης. Ειδικότερα  αυτή του Ηλίου συμβαίνει όταν η Σελήνη βρίσκεται ακριβώς ανάμεσα στη Γη και στον ΄Ήλιο στην ίδια ευθεία γραμμή, κατά τη φάση της Νέας Σελήνης, όταν δηλαδή η Σελήνη είναι εντελώς αόρατη από τη Γη.

  Επειδή το επίπεδο της τροχιάς της Σελήνης σχηματίζει με το επίπεδο τροχιάς της Γης γωνία 5⁰9΄, δεν έχουμε έκλειψη κάθε πλήρη περιστροφή της Σελήνης (περίπου κάθε μήνα) αλλά σε άτακτα χρονικά διαστήματα, που εμφανίζουν περιοδικότητα 18 ετών 11 ημερών και 8 ωρών (νόμος του σάρου). Τούτο σημαίνει ότι αν ξέρουμε τις ημερομηνίες εκλείψεων (Ηλίου και Σελήνης)  κατ’ αυτό το χρονικό διάστημα μπορούμε να προβλέψουμε και τις μέλλουσες εκλείψεις. Η περιοδικότητα αυτή ήταν γνωστή κατά την αρχαιότητα, με αποτέλεσμα οι αρχαίοι λαοί να μπορούν να προβλέπουν τις εκλείψεις, Γενικότερα κάθε έτος συμβαίνουν 7 εκλείψεις, 4 Ηλίου και 3 Σελήνης ή αντίστροφα, ή 5 Ηλίου και 2 Σελήνης ή αντίστροφα. 

    Κατά την αρχαιότητα –ακόμη και σήμερα – υπήρχαν πολλοί μύθοι και δοξασίες σχετικά με το φαινόμενο. Εκστρατείες ματαιώθηκαν, σχέδια απορρίφθηκαν, μάχες αποφεύχθηκαν την τελευταία στιγμή, λόγω έκλειψης (Ήλιου). Οι Κινέζοι πίστευαν ότι ο Ήλιος καταβροχθίζεται από ένα δράκο και έβγαιναν στους δρόμους χτυπώντας κατσαρολικά  για να τον τρομάξουν. Φυσικά τα κατάφερναν εφ’ όσον ο δράκος άφηνε τελικά τον Ήλιο στην ησυχία του. Στη Ρουμανία ένα κακό πνεύμα, ο Vârcolac (Βρικόλακας), τρώει τον Ήλιο. Οι Εσκιμώοι πίστευαν ότι ο Ήλιος και η Σελήνη άφησαν τη θέση τους στον ουρανό, για να εξετάσουν αν όλα πάνε καλά στη Γη. Στην Αγγλία ο μάγος Μέρλιν, όταν κάποια φορά θύμωσε με το βασιλιά Αρθούρο, του είπε ότι θα φέρει συμφορά. « Θα καλύψω τον Ήλιο με το πέπλο της νύχτας και θα βλέπω με χαρά την άθλια κατάστασή σου». Τη συγκεκριμένη μέρα έγινε η έκλειψη.

    Τι μπορούμε όμως εμείς να μάθουμε από μια έκλειψη Ηλίου; Κατά τη διάρκεια της ολικότητας μπορούμε να μελετή-σουμε το ηλιακό στέμμα, την ατμό-σφαιρα του Ήλιου. Η επιφάνεια του Ήλιου είναι κατά πολύ λαμπρότερη της ατμόσφαιράς του, έτσι ώστε να μη μπορούμε να δούμε την τελευταία, όταν ο Ήλιος είναι πλήρης. 

 Ωστόσο κατά τη διάρκεια της ολικότητας μιας έκλειψης η επιφάνεια κρύβεται ώστε να μπορούμε να δούμε το στέμμα. Σήμερα το στέμμα μελετάται με ειδικά εργαλεία, προσαρμοζόμενα στα τηλεσκόπια, τους στεμματογράφους. Επίσης με ακριβέστατες μετρήσεις των θέσεων των άστρων που φαίνονται κοντά στον Ήλιο στη διάρκεια της ολικότητας, έχει επιβεβαιωθεί η θεωρία της γενικής σχετικότητας, κατά την οποία το φως, όταν περνά κοντά από μια μεγάλη μάζα, κάμπτεται. Οι πρώτες τέτοιες μετρήσεις έγιναν από τον Eddington και άλλους το 1919 (με μεγάλα περιθώρια σφάλ-ματος). Ακόμη μπορούμε να μελετήσουμε την ανώτερη ατμόσφαιρα της Γης.

    Η τελευταία έκλειψη Ηλίου στην Ευρώπη έγινε στις 11-8-1998 με ολικότητα που διήρκεσε 2min 23sec στο Rimnîcu Vilcea της Ρουμανίας. Ο Όμιλος Φίλων Αστρονομίας Θεσσαλονίκης ήταν εκεί και το φαινόμενο παρατηρήθηκε και φωτογραφήθηκε από πολλούς. Οι περιγραφές απ’ αυτούς που έζησαν την έκλειψη είναι περίπου ίδιες. Κατ’ αρχή όλοι συμφωνούν ότι η ανθρώπινη γλώσσα είναι πολύ φτωχή, για να εκφράσει το συναίσθημα που νιώθει κάποιος, που βρίσκεται στο μονοπάτι της ολικότητας. Στην αρχή φαίνεται να λείπει ένα κομματάκι του Ήλιου, το οποίο με την πάροδο του χρόνου μεγαλώνει. Λίγο πριν την ολικότητα φαίνεται ένα ελάχιστο λαμπρό κομμάτι του Ήλιου με το στέμμα γύρω-γύρω, που λέγεται «διαμαντένιο δαχτυλίδι» (diamond ring). Κατά την διάρκεια της  ολικότητας βλέπουμε, εκεί που υπήρχε ο Ήλιος, μια τρύπα, φως γύρω απ’ αυτή, με φόντο  το σκοτεινό ουρανό. 

 Ταυτόχρονα το τοπίο σκοτεινιάζει και άστρα είναι ορατά στον ουρανό. Η φύση κρατάει την ανάσα της…Τα έντομα σταματούν να κάνουν ό,τι συνήθως κάνουν (έφθασε το βράδυ; αναρωτιούνται), τα πουλιά σταματούν να κελαηδούν και να πετούν (ετοιμάζονται να κοιμηθούν!). Μια εξώκοσμη ησυχία απλώνεται (αν δεν τη διακόπτουν οι ιαχές και κραυγές των συμπαρατηρητών). Η θερμοκρασία πέφτει και αέρας σηκώνεται (αποτέλεσμα αυτής της πτώσης). Και μόλις περάσει η ολικότητα, η φύση αφήνει την ανάσα της να ξεφύγει. Όλα είναι πάλι κανονικά. Και όποιος βρέθηκα στο μονοπάτι της ολικότητας, μόλις έζησε μιαν εμπειρία που δύσκολα θα διηγηθεί, και που δε θα ξεχάσει στο υπόλοιπο της ζωής του.

    Από την άποψη αυτή, εμείς που ζούμε αυτή την εποχή στην Ελλάδα είμαστε τυχεροί Η επόμενη ολική έκλειψη στη «γειτονιά» μας θα συμβεί στο Καστελόριζο και στην Τουρκία στις 29-3-2006. Είναι σίγουρο ότι για το συμβάν θα δρομολογηθούν πλοία (κρουαζιερόπλοια ή όχι) και ότι θα υπάρξει κοσμοσυρροή απ’ όλο τον πλανήτη. Αν θέλουμε να έχουμε μια μοναδική εμπειρία που θα μας συνοδεύει ως το τέλος της ζωής μας, θα πρέπει εγκαίρως να βρούμε τρόπο να είμαστε εκεί.  

Περισσότερες πληροφορίες

1)     Κων/νου Μαυρομάτη, Λεξικό Αστρονομίας, Εκδ. ΄Ωρες, Βόλος 2001

2)     Voyage through the Universe: Moons and Rings, Time-Life Books, 1991

3)     http://colorsofindia.com/eclipse/eclipstoryeng.htm