ΜΑΡΙΑΝΘΗ ΣΠΥΡΗ "ΤΑ ΠΗΓΑΔΙΑ ΠΟΥ ΧΑΝΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΑΛΙΟΧΩΡΑ ΤΗΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΗΣ ΜΑΝΗΣ "

 Το πηγάδι της εκκλησίας

Από μικρό παιδί με μάγευαν τα πηγάδια, ένοιωθα γοητεία και σεβασμό για αυτά τα λιθόκτιστα κτίσματα, άλλοτε μεγαλόπρεπα με περίτεχνη ξερολιθιά και άλλοτε σοβατισμένα με κουρασάνι, ζηλευτά ακόμη και από σημερινούς τεχνίτες. Πηγή ζωής αλλά και μυστηρίου σε πνευματικές εξάρσεις. Στην Παλιόχωρα την γενέτειρα μου, πολλά τα πηγάδια αλλά αχρείαστα πλέον χάνονται μέρα με την μέρα. Σκέφτηκα να τα μετρήσω, να τα περιγράψω, να τα διασώσω και σε αυτό το σύντομο αφιέρωμα να πισωδρομήσω, για τις γενιές που έρχονται.

Σήμερα βρέχει από το πρωί, είναι μεσημέρι και μόλις τώρα κόπασε λίγο. Αύριο γιορτάζουμε την απελευθέρωση της Καλαμάτας από τους Τούρκους. Βγήκα στο μπαλκόνι να κρεμάσω την ελληνική σημαία. Ρίχνω μια ματιά στο δρόμο και στην βρεγμένη εικόνα της Παλιόχωρας. Η βροχή μου δροσίζει το πρόσωπο και νοιώθω ευεξία, σηκώνω το βλέμμα στον ουρανό και βλέπω τις σταλαματιές να κατηφορίζουν δροσολαμπιρίζοντας. Κοιτάζω κάτω, το χώμα πίνει, ποτίζεται, οι πέτρες ξεπλένονται, τα χρώματα ζωηρεύουν και το αυλάκι δίπλα στο σπίτι μου γεμίζει νερό και τρέχει να συναντήσει την θάλασσα. Μπαίνω βιαστικά μέσα γιατί η βροχή έχει πάλι σοβαρέψει και σκέφτομαι τα λόγια της μητέρας μου. Χρειαζόμαστε βροχές η γη διψάει. Είκοσι δύο του Μάρτη σήμερα ,ξαφνικά θυμάμαι ότι είναι η μέρα για το νερό , έχει καθοριστεί από τον ΟΗΕ. Το νερό πηγή ζωής, το δεύτερο απαραίτητο συστατικό μετά το οξυγόνο. Δεν θα μπορούσε να μην έχει την δική του γιορταστική μέρα μέσα στον χρόνο. Η σκέψη μου πάει πίσω, ταξιδεύει στην εποχή που τα πράγματα ήταν πρωτόγονα, ταξιδεύει στην αρχαιότητα. Τότε βλέπουμε τους ανθρώπους να χτίζουν την ζωή τους και τους πρώτους οικισμούς, δίπλα σε φυσικές πηγές νερών, όπως ποτάμια, λίμνες, για την εξασφάλιση αυτού του αγαθού, για αυτούς και τα ζώα τους και την εξυπηρέτηση των αναγκών τους. Πολλές φορές σε σημεία που το νερό ήταν λιγοστό, λόγω λειψυδρίας και λόγω του ότι οι άνθρωποι έτρεφαν αγέλες και καλλιεργούσαν το έδαφος, υπήρχε πρόβλημα Τότε άρχισαν σοβαρές προσπάθειες προς ανεύρεση νερού. Πιθανολογείται ότι παρακολουθώντας τα άγρια ζώα, διδάχθηκαν την εξόρυξη των πηγαδιών. Πηγάδια είναι ορύγματα σκασμένα στην γη, συνήθως στρογγυλά και λιθόκτιστα , για πρόσβαση στα υπόγεια νερά. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι πρώτες οι Δαναΐδες δίδαξαν τους ανθρώπους πώς να ανοίγουν πηγάδια. Στο Άργος εδιδάχθησαν πρώτοι και  κατέστησαν  το πολύδιψον Άργος [ένυδρο] . Είναι ιστορικά αποδεδειγμένο πλέον, ότι πηγάδια υπήρχαν πολύ πριν το 5.000πχ. Στην επαρχία Χεναν στην Κίνα ευρέθησαν 6 πηγάδια, με βάθος 5,2 μέτρων που χρονολογούνται εκείνη την εποχή. Επίσης στην Παλαιά Διαθήκη το 2000 ΠΧ, ο Αβραάμ είχε ανοίξει πηγάδι και στην Καινή Διαθήκη ο Χριστός συνάντησε την Σαμαρείτιδα στο πηγάδι του Ιακώβ. Στο βορειοδυτικό πρανές του βράχου της Ακρόπολης των Αθηνών, υπήρχαν πηγάδια που χρονολογούνται από το 3000 ΠΧ και στην Κύπρο τα παλαιότερα όλων που χρονολογούνται το 10000 ΠΧ. Πολλοί έχουν αναφερθεί στο νερό σαν αρχετυπικό στοιχείο, πρωταρχικό συστατικό όλων των πραγμάτων. Ο Πίνδαρος υπογραμμίζει την υπεροχή του. [Εκ των στοιχείων του κόσμου το ύδωρ είναι το άριστον]. Το πηγάδι ήταν κυρία πηγή άντλησης νερού, στις περιπτώσεις που το νερό δεν εξασφαλιζόταν από κοντινή πηγή. Λεγόταν φρέαρ, αργότερα το είπαν πηγάδι και είναι συνώνυμο της πηγής. Στην λεκάνη της Παλιόχωρας εμφανείς πηγές δεν υπήρχαν, γι αυτό εκείνο που κυριαρχούσε σαν αρδευτικό μέσον ήταν τα πηγάδια . 

Στην κατασκευή των πηγαδιών τον πρώτο λόγο τον είχαν οι ραβδοσκόποι που πολλοί πίστευαν ότι είχαν μαντικές ιδιότητες στο να εντοπίσουν τα υπόγεια νερά. Με ένα διχαλωτό κλαδί, συνήθως από ελιά, προσπαθούσαν να εντοπίσουν, καθώς έλεγαν, το νερό. Όταν ο ραβδοσκόπος σιγουρευόταν ότι στο συγκεκριμένο σημείο υπάρχει νερό, ερχόταν η σειρά του πηγαδά. Οι πηγαδάδες έσκαβαν το πηγάδι. Η δουλειά αυτή γινόταν το καλοκαίρι, έστω μέχρι του Αγίου Δημητρίου, για να μην υπάρχουν λάσπες και τα χώματα να είναι σταθερά για την ασφάλεια των εκσκαφέων. Υπήρχε ρίσκο και πιθανότητα να βρεθεί νερό κακής ποιότητας ή βλυχό. Στην Παλιόχωρα πολλά πηγάδια είχαν βλυχό νερό λόγω της γειτνίασης με την θάλασσα. Η διαδικασία διάνοιξης χειροκίνητη. Ο τρόπος, απλό σκάψιμο, τα εργαλεία λιγοστά, ένας κασμάς, ένα φτυάρι, σκοινί και ένας κουβάς. Αργότερα για την ευκολία τους προστέθηκαν, παλάγκο, καρούλια, ζώα και η χρησιμοποίηση φουρνέλων για να σπάσουν τυχόν βράχους, όπως και ψαλίδες για να κόψουν ρίζες δέντρων που θα ενοχλούσαν στο σκάψιμο, για να φτάσουν στον υδροφόρο ορίζοντα. Έτσι λέγεται η ανώτερη οριακή επιφάνεια του νερού μέσα στο υδροπερατό πέτρωμα. Ευλογία για τον τόπο και για το σπίτι ή ύπαρξη πηγαδιού. Περιουσιακό στοιχείο για τον ιδιοκτήτη. Όπου υπήρχαν πηγάδια δεν είχαν στέρνες, το νερό άφθονο, καθαρό και τα περισσότερα σπίτια είχαν ιδιωτική υδροληψία. 

Το πόσιμο νερό πρέπει να είναι άοσμο, διαφανές, καθαρό, δροσερό, χωρίς μικρόβια ή δηλητηριώδεις ουσίες. Το 97%του φρέσκου νερού που καταναλώνεται παγκοσμίως, προέρχεται από τον υδάτινο ορίζοντα του υπεδάφους και αντλείται από πηγάδια ή γεωτρήσεις. Τις περισσότερες φορές, το πηγάδι βρίσκεται στην κεντρική αυλή του σπιτιού. Το νερό το αντλούσαν με κουβάδες, κρεμασμένους σε σκοινιά, πολλές φορές και μέσω τροχαλίας η μαγγάνου, στερεωμένο από πάνω. Το πηγάδι σχεδόν πάντα είχε επένδυση λιθοδομή για αποφυγή καταπτώσεων. Ο πηγαδάς μετά την εξόρυξη, ξεκινούσε το εσωτερικό χτίσιμο με πέτρα και πολλές φορές χρησιμοποιούσε κονίαμα λεγόμενο κουρασάνι, φτιαγμένο από τριμμένο κεραμίδι, άμμο, ασβέστη και ποζολάνη [ηφαιστειακή γη]. Η ποζολάνη ήταν το βασικό υλικό για το κουρασάνι. Στην περιοχή μας την έλεγαν μπορζολάνα. 

Εσωτερική λιθοδομή στου Πατσούρου το πηγάδι

 

Καθοριστικής σπουδαιότητάς η συμβουλή των ηλικιωμένων της περιοχής και οι πληροφορίες σχετικά με τα γύρω πηγάδια, πόσο νερό έδωσε το κάθε ένα, ποια η συμπεριφορά τους σε περιόδους ξηρασίας, αν κάποια στέρεψαν ή το νερό τους ήταν λιγοστό και χρειάστηκε να αναζητήσουν το νερό βαθύτερα, όπως στο μεγάλο πηγάδι του μπάρμπα Ντίνου του Καραμπίνη,  ή αν με την εκσκαφή νέου πηγαδιού το διπλανό επηρεάστηκε . Πολλές φορές με την διάνοιξη καινούριου πηγαδιού ερχόταν τσακωμός με τον γείτονα φοβούμενος μήπως το δικό του το πηγάδι που είναι δίπλα στερέψει. Τώρα δεν υπάρχει περίπτωση για εξόρυξη ανεξέλεγκτα , υπάρχουν περιοριστικά μέτρα από την πολιτεία για την προστασία των υδάτων.

 

Όταν τελείωνε το εσωτερικό χτίσιμο χτίζανε το Φιλιατρό, το χείλος του πηγαδιού όπως το έλεγαν συνήθως, ένα προστατευτικό τοίχωμα για τους ανθρώπους και τα ζώα περίπου 1 μέτρο ύψος. Αμέσως έριχναν αγιασμό στο νερό για να είναι στεριωμένο και να μην στερέψει και ένα χέλι για να σιγουρευτούν ότι το νερό είναι καλό. Δίπλα στο πηγάδι τοποθετούσαν μια πέτρα σκαμμένη σε σχήμα λεκάνης, το λεγόμενο σκαφίδι για να πίνουν τα ζώα και οι κότες. Για άντληση χρησιμοποιούσαν κουβάδες, σίκλους όπως  τους έλεγαν στην Μάνη, ξύλινους ή σιδερένιους και το μαγγάνι ή βίντσι, ξύλινο ή σιδερένιο, που ήταν ένας κύλινδρος με μια μανιβέλα στερεωμένη στο άκρο, για να βοηθάει στην περιστροφή . Πάντα έτριζε το μαγγάνι και αγκομαχούσε όταν ανέβαινε ο γεμάτος κουβάς στην επιφάνεια. Από αυτό βγήκε η λαϊκή φράση [δεν θέλω μάγγανα ] δηλαδή δεν θέλω να ακούγομαι να τσακώνομαι να έρχομαι σε λόγια και αντιπαράθεση . Οι άνθρωποι με ευκολία εύρισκαν νερό και τα πηγάδια ήταν ρηχά, σε περιοχές παραποτάμιες, παραλίμνιες, σε ρεματιές, η κοντά στην θάλασσα σε σημεία που το υψόμετρο ήταν χαμηλό. Όταν το υψόμετρο ήταν υψηλό τα πηγάδια ήταν βαθιά η εξόρυξη δύσκολη και η ανεύρεση νερού ακόμα δυσκολότερη.

Η περιοχή της Αβίας, αλλιώς Παλιόχωρα, εκτός από το αρχαίο ενετικό κάστρο της Μαντινείας το οποίο βρίσκεται στην μέση του χωριού, με το δυτικό τοίχος να το βρέχει η θάλασσα, η υπόλοιπη περιοχή είναι γεμάτη πηγάδια. Η Αβία, είναι ένα πανέμορφο παραλιακό χωριό 10 χιλιόμετρα από την Καλαμάτα στην μεριά της έξω Μάνης, με άπλετη θέα στον μεσσηνιακό κόλπο που η ιστορία της φτάνει μέχρι την αρχαιότητα και εμφανίζεται στα αρχαία κείμενα ως Ιρή. Αναφέρεται σαν πολύχλοη, κατάφυτη και εύφορη, αυτό αφήνει να εννοηθεί ότι υπήρχαν νερά που άρδευαν την περιοχή. Όντως, στην περιοχή μετρήθηκαν 25 πηγάδια όλα ιδιόκτητα εκτός από το πηγάδι του δρόμου όπως το έλεγαν οι παλιοχωρίτες που ουσιαστικά ήταν κοινοτικό και το πηγάδι της ακρογιαλιάς της Λυκοτροπίας, που οι νεότεροι δεν ξέρουν σε ποιον ανήκε. Τα περισσότερα ήταν στις αυλές των σπιτιών μερικά ήταν σε κήπους άλλα σε χτήματα που τα έλεγαν ποτιστικά. 

Θα ξεκινήσω από ένα πηγάδι που είναι το παλαιότερο και οπωσδήποτε το βαθύτερο της περιοχής, που η εκσκαφή του χάνεται στο βάθος του χρόνου. Βρίσκεται μέσα στην περιοχή του μεσαιωνικού κάστρου της Μαντινείας, το μοναδικό μέσα στο κάστρο, 15περιπου μέτρα δυτικά της βορειοδυτικής γωνίας του ενοριακού ναού της κοιμήσεως της Θεοτόκου και τελευταία υδροδοτούσε το σπίτι του Μοιρέα βόρεια της εκκλησίας, το σπίτι και το ελαιουργικό εργοστάσιο του Τυρέα νότια της εκκλησίας και παλαιότερα το Μανωλέικο σπίτι στην δυτική πλευρά, σήμερα ιδιοκτησία κληρονόμων Γεωργίου Γεωργουλέα του Σπύρου. Το πηγάδι αυτό βαθύ, περίπου 22 μέτρα όπως λέει ο Τάκης Πουλέας ή 27 μέτρα όπως λέει ο Χαραλάμπης Τυρέας και στενό, το χείλος περίπου 1,5 μέτρα διάμετρο. Ο φόβος και ο τρόμος των μανάδων, μην πέσει μέσα κανένα απρόσεκτο ατίθασο παιδί και τότε δεν θα έλεγε νερό, όπως συνήθιζαν να λένε. Είναι λαξεμένο στον βράχο και το στόμιο καταλήγει σε λιθόκτιστο Φιλιατρό. Φιλιατρό λέγεται το τοιχάκι που χτιζόταν γύρω στο στόμιο για προστασία των ανθρώπων και των ζώων από ατύχημα. Στο εσωτερικό του πηγαδιού διακρίνουμε λαξεμένα στεφάνια κάθε δύο τρία μέτρα, ίσως για την τοποθέτηση κάποιου δοκού για την διευκόλυνση της εξόρυξης. Τα τελευταία χρόνια είχε σιδερένιο μαγγάνι που γύρω γύρω τυλιγόταν το σκοινί και στην άκρη του ήταν δεμένος ένας κουβάς που έμενε εκεί και εξυπηρετούσε όλους όσους έπαιρναν νερό. Πολλές φορές αυτός ο κουβάς και το σκοινί γινόταν αφορμή για τσακωμούς των γειτόνων. Ποιος θα πληρώσει το σκοινί που έχει φθαρεί, ποιος θα αντικαταστήσει τον κουβά που τρύπησε, ποιος κάνει περισσότερη χρήση, ποιος είναι απρόσεκτος και κάνει κακή χρήση. Συνήθως τον πρώτο λόγο τον είχε η οικογένεια Μοιρέα κατά άλλους το πηγάδι ήταν της οικογένειας Τυρέα . Στα στόματα όλων μας είχε μείνει σαν το πηγάδι της εκκλησίας, δεν ξέρουμε αν είχε ανοιχτεί όταν χτίστηκε το κάστρο ή ίσως αργότερα με το κτίσιμο της εκκλησίας ή αν εγκαταλείφτηκε όπως εγκαταλείφτηκε όλη η περιοχή λόγω πειρατοφοβίας ή χώθηκε με πέτρες και μετέπειτα όταν ο οικισμός αναβίωσε το ξανά ανοίξανε. Πολλές φορές ήταν τακτική εν καιρώ επιδρομών, εν καιρώ πολέμου να γεμίζουν τα πηγάδια με πέτρες για να αποκλείσουν την περιοχή από πόσιμο νερό καθιστώντας το ανενεργό. Εκείνο που όλοι ξέρουμε είναι, ότι ήταν ένα πηγάδι με καθαρό νερό λόγω βάθους, με πολύ δροσερό και νόστιμο νερό, που εξυπηρέτησε τους γείτονες και την εκκλησία. Ο παπάς έπαιρνε νερό τις Κυριακές για την θεία ευχαριστία , έπαιρνε νερό την Πρωτάγιαση και των Θεοφανίων για τον αγιασμό, έβγαζαν νερό για τις βαφτίσεις των παιδιών, αλλά ο παπάς πότιζε και τον γάιδαρο του στο σκαφίδι που ήταν πάντα δίπλα στο πηγάδι. Τις Κυριακές αγώνας δρόμου για τις μανάδες, το κυνηγητό των παιδιών τους και η νουθεσίες[ μακριά από το πηγάδι] . Εκείνα το μυαλό τους εκεί, μαζεύονταν γύρω γύρω και έβρισκαν παιχνίδι να φτύνουν μέσα για να ακούσουν πότε το σάλιο θα φτάσει στο νερό, βέβαια κανένα ποτέ δεν είχε ακούσει τίποτα, το βάθος ήταν πολύ. Γύρω στο 1980 επιτέλους το πηγάδι σιγουρεύτηκε, σκεπάστηκε με λαμαρίνα και δεν υπήρχε φόβος για τα παιδιά. Κάποτε χρειάστηκε να καθαριστεί. Ένας τολμηρός νέος και έχοντας ανάγκη και για μεροκάματο κατέβηκε με μεγάλη δυσκολία λόγω έλλειψης οξυγόνου και έκανε την δουλειά. Ο Ποτούλης ο Κωστέας από την Μεγάλη Μαντινεία, αυτός κατέβηκε και καθάρισε το πηγάδι. Οντας ανοιχτά  τα πηγάδια, όλο και κάτι έπεφτε μέσα, μα κατά λάθος, μα και επίτηδες, πότε κάτι μικρό, πότε κάτι μεγάλο, μα και ο κουβάς καμιά φορά όταν έσπαζε το σκοινί. Στα βαθιά πηγάδια δεν υπήρχε δυνατότητα να βγουν τα αντικείμενα από μέσα, για αυτό μια φορά στα τόσα χρόνια γινόταν καθαρισμός. Πολλές φορές η διαδικασία ήταν πολύπλοκη. Κατέβαινε ο εργάτης μια ηλιόλουστη μέρα, το μεσημέρι που ο ήλιος θα ήταν κατακόρυφος και με έναν καθρέφτη προσπαθούσαν αυτοί που ήταν έξω να αντανακλάσουν το φως και να το στείλουν στο βάθος του πηγαδιού για να μπορεί να βλέπει. Κερί η δαδί δεν μπορούσαν να ανάψουν γιατί το οξυγόνο ήταν λιγοστό, το χρειάζονταν για την αναπνοή τους. Αν τους ήταν αδύνατο να δουλέψουν γιατί οξυγόνο δεν υπήρχε έφτιαχναν χωνί μακρύ υφασμάτινο από σεντόνι και διοχέτευαν καθαρό αέρα στο βάθος του πηγαδιού. Όταν ο Ποτούλης καθάριζε το πηγάδι ο μπάρμπα Νιόνιος ο Μοιρέας από πάνω έδιωχνε τα παιδιά που είχαν μαζευτεί από περιέργεια να μην κάνουν θόρυβο για να ακούσει τυχόν κραυγή βοήθειας από τον πάτο του πηγαδιού. Ο Ποτούλης φαίνεται να τα κατάφερε. Ο Πότης ο Κουκούτσης με το παρατσούκλι Τούρκος, ο οποίος είχε παντρευτεί την Βαρβάρα ψυχοκόρη των Μοιρέων, μετά από χρόνια εκλήθη να κατέβει να καθαρίσει το πηγάδι, έφτασε μέχρι την μέση, θες φοβήθηκε θες λόγω έλλειψης οξυγόνου ζήτησε να βγει και ποτέ κανένας άλλος δεν το επιχείρησε ξανά. Της εκκλησίας το πηγάδι είναι σκεπασμένο με λαμαρίνα, εγκαταλελειμμένο, κάποιος έκλεψε το μαγκάνι και τώρα κανείς δεν δίνει σημασία, μένει ξεχασμένο στην άκρη μέχρι να βρεθεί κάποιος να το καταστήσει ξανά ενεργό ή έστω διακοσμητικό. 

Το πηγάδι της εκκλησίας ήταν μέσα στο κάστρο επάνω στον βράχο, ήταν βαθύ και δύσκολο, τα άλλα πηγάδια ήταν έξω από το κάστρο γύρω τριγύρω κάτω, σε μικρό υψόμετρο και ήταν ρηχά. Τα ρηχά πηγάδια είχαν πλεονεκτήματα, εύκολη εκσκαφή, εύκολο χτίσιμο εσωτερικά με πέτρα προς αποφυγή κατολίσθησης και η άντληση και ο καθαρισμός πανεύκολος. Στο δικό μας το πηγάδι πχ που είναι 3 μέτρα, η γιαγιά μου κατέβαινε και το καθάριζε, κανένας φόβος ότι θα ανοίξει η γη να την καταπιεί αν έμπαινε μέσα και επίσης το χρησιμοποιούσαν σαν ψυγείο, το καλοκαίρι κατέβαζαν μέσα στο νερό σε δίχτυα ή σε καλάθια για να δροσιστούν, καρπούζια, πεπόνια, σταφύλια κρασί, μπύρες. 

Το πηγάδι του Κουκούτση στην Πορτέλα

Η οικογένεια Τυρέα έχει και ένα άλλο πηγάδι, πηγάδι με αντένα που αντλούσαν νερό για πότισμα, που βρισκόταν στην Πορτέλα κάτω από το παλιό Τυρέικο σπίτι στη νότια πλευρά του κήπου. Το νερό του κατά έναν περίεργο τρόπο το χειμώνα ήταν αλμυρό και το καλοκαίρι κατάλληλο για πότισμα του κήπου, δεν έπιναν από αυτό το πηγάδι . Η εξήγηση που δίνουν είναι, λόγο της γειτνίασης με την θάλασσα, το χειμώνα με την φουσκοθαλασσιά από κάποια σχισμή του υπεδάφους περνάει θαλασσινό νερό, ενώ το καλοκαίρι που η θάλασσα ηρεμεί και αποτραβιέται υπερτερεί το νερό από την μάνα πηγή. Εγκαταλελειμμένο τώρα χάσκει στον κήπο ανάμεσα στις αγριοσυκιές τις μουριές και ένα κλήμα παλιάς ποικιλίας . Στο πηγάδι αυτό το 2006 παρ. ολίγο να πέσει ο Τάκης ο Πουλέας. Χωμένος μέσα στον χορταριασμένο κήπο ψάχνοντας για κάπαρη και ίσως για αλλά βότανα, αν και γνώριζε πολύ καλά τα κατατόπια, απορροφημένος, βρέθηκε με το ένα πόδι μετέωρο πάνω από το πηγάδι. Αν έπεφτε θα ήταν ακόμα μέσα. Στον διπλανό κήπο στο σπίτι του Σταύρου του Φραγκούλη που το αγόρασε ο Γιάννης ο Κουκούτσης, έμπορος από την Καλαμάτα υπάρχει πηγάδι. Το πηγάδι αυτό βρίσκεται στην Νότια άκρη του κήπου και ανοίχτηκε από τον μπάρμπα Σταύρο στις αρχές του εικοστού αιώνα, είναι ρηχό και αυτό δύο μέτρα περίπου, το νερό καλό, πόσιμο αλλά τώρα όπως τα περισσότερα χρησιμοποιείται μόνο για πότισμα. Οι κληρονόμοι του Γιάννη του Κουκούτση φρόντισαν να περιποιηθούν το Φιλιατρό, να το σοβατίσουν να το ασβεστώσουν. Επάνω στέκει ένα σιδερένιο μαγκάνι που με τα μπλε χρώματα του προσθέτει ένα παραδοσιακό νησιώτικο ύφος. 

Από την Πορτέλα προχωράμε νότια στην διπλανή παραλία που τελευταία την ονομάζουν Μπαχτσέ και βρισκόμαστε στου Πατσούρου το σπιτάκι. Εκεί στον κήπο , τριάντα μέτρα περίπου από το σπίτι, βορειοανατολικά, κάτω από μια μεγάλη καρυδιά και μια μουριά υπάρχει το πηγάδι, τέσσερα μέτρα βάθος με δύο μέτρα περίπου διάμετρο και με κοντό Φιλιατρό. 

Εγκαταλελειμμένο και το σπίτι και το πηγάδι. Από την μέρα που πέθανε η θεία Κοκόνα η Παπαδέισσα, που είχε νοικιάσει και καλλιεργούσε για χρόνια τον κήπο, όλα ερήμωσαν και το σπίτι μισό γκρεμισμένο στέκει δίπλα στην θάλασσα και παλεύει στήθος με στήθος με τα κύματα. Πριν πολλά χρόνια, πριν τον πόλεμο έμενε εκεί ο γερο Πατσούρος. Ο μπαξές με το πηγάδι ήταν προίκα της γυναίκας του που ήταν η δεύτερη σύζυγος του. Η γυναίκα του πέθανε και έμεινε μόνος, όποιος πέρναγε, συνήθως καλοκαίρι, δεν τον άφηνε να φύγει αν δεν τον κέρναγε ένα ποτήρι φρέσκο δροσερό νερό από το πηγάδι του, αυτή ήταν η φιλοξενία του, ήταν φτωχός άνθρωπος και άλλο δεν είχε. Μετά τον θάνατο του γερο Πατσούρου, οι κληρονόμοι ενοικίαζαν τον μπαξέ. Εκτός από την Κοκόνα την Παπαδέισσα που ήταν η τελευταία, η θεία Μήτσαινα η Καραϊσκενα, οι Λεουτσαίοι του Αντρέα και της Βασίλως ήταν μερικοί από τους ενοικιαστές του κήπου και σέμπροι όπως τους έλεγαν. 

Το πηγάδι του Πατσούρου

Αφήνουμε την νότια πλευρά της Παλιόχωρας που εκεί καταγράψαμε τέσσερα πηγάδια και πάμε στο κέντρο του χωριού. Τα σπίτια χτισμένα πιο κοντά το ένα στο άλλο κάτω από το μεσαιωνικό κάστρο στην βόρεια πλευρά του. Εκεί το Λεουτσέικο πηγάδι, ρηχό και αυτό, λιθόκτιστο, με διάμετρο περίπου 2 μέτρα, από τα παλαιότερα της Παλιόχωρας, στην αυλή του σπιτιού τους ανάμεσα στο σπίτι και τον νεότερο μικρό φούρνο. Ήταν περίπου 20 μέτρα μακριά από την θάλασσα, με νερό γευστικό. Από το πηγάδι έβγαζαν νερό με αντένα. Αυτή η κατασκευή στηρίζεται στο φυσικό νόμο της βαρύτητας. Είναι μια ξύλινη κατασκευή συνήθως από κυπαρίσσι. Δύο κορμοί νεαρών κυπαρισσιών, τα λουμάκια όπως τα έλεγαν, περίπου 2 μέτρων το κάθε ένα, συνδεμένα στο επάνω μέρος, σε σχήμα λάμδα κεφαλαίο με το ένα στην άκρη του να έχει ένα βαρίδι, ή έστω μια πέτρα και στο άλλο στην άκρη του κρεμόταν ο κουβάς. Αυτή την κατασκευή την στήριζαν σε ένα γερό στύλο μπηγμένο στο έδαφος, σε κατάλληλη απόσταση από το πηγάδι . Έδεναν τον κορμό που είχε την πέτρα λίγο πιο πάνω από την μέση στον γερό στύλο, με την πέτρα να ακουμπάει στο έδαφος και η κατασκευή ήταν έτοιμη να λειτουργήσει. Τραβούσες τον λεπτό κορμό με τον κουβά, τον κατέβαζες σιγά σιγά στο νερό με έναν ελιγμό γέμιζες, το βαρίδι σε τραβούσε πίσω και ο κουβάς γεμάτος νερό ανέβαινε με ευκολία. Ήταν από τα λίγα πηγάδια που είχαν αντένα, αν ήξερες να την δουλέψεις ήταν πολύ ξεκούραστα να βγάλεις νερό, πόσο μάλλον που οι Λεουτσαίοι είχαν πάντα έναν μπαξέ να ποτίσουν. Το ρηχό πηγάδι παρέχει εύκολο πόσιμο νερό, αλλά συχνά ακαθαρσίες, κατασταλάγματα από πλύσιμο που γινόταν συνήθως εκεί, μπορούσαν να οδηγήσουν σε μόλυνση του νερού σε σχέση με τα βαθιά πηγάδια. Μικρό κοριτσάκι ήμουν και με την φίλη μου την Αμαλία παρακολουθούσαμε την μητέρα της που έπλενε τα λιόπανα στο Λεουτσέικο πηγάδι. Είχε ανάψει φωτιά και στο μεγάλο καζάνι με ζεστό νερό και σαπούνι έπλενε και ξέπλενε τα λιόπανα και τα σακιά. Μετά αρκετή ώρα έτυχε να κοιτάξω στο πηγάδι, πάντα μου άρεσε να κοιτάζω το νερό και το είδα γεμάτο σαπουνάδες. Εκείνη την στιγμή σκέφτηκα, πως θα πιούνε, το νερό έμοιαζε μολυσμένο από τα απόνερα και τα ξεπλύματα . Την άλλη μέρα όμως το πηγάδι πάλι καθαρό με κρυστάλλινο νερό και τα κορίτσια της θεία Βασίλως να γεμίζουν τις καντάτες, να τις σκεπάζουν με τα κεντητά πετσετάκια περιμένοντας τον πρωινό καφέ. Η θεία Βασίλω έπλεκε κοφινέλα, παγίδες για ψάρια από βούρλα και καλάμι, τα κορίτσια της όλες καλές νοικοκυρές γύρω τριγύρω μόλις τελείωναν τις δουλειές καθόντουσαν μαζί της , πολλές φορές τυχαίναν και γειτόνισσες και έλεγαν ιστορίες, εξηγούσαν όνειρα, μιλούσαν για γλυκά για κουλούρια, για τον αργαλειό, κεντούσαν και πολλές φορές πείραζαν εμάς τα παιδάκια και μας έλεγαν τρομαχτικούς θρύλους . Μας έλεγαν για νύφες του νερού, για το δράκο που φυλάει τη νύχτα το πηγάδι και την ημέρα μεταμορφώνεται σε χέλι και τριγυρνάει στις τρύπες της γης. Μας έλεγαν ότι το νερό ήταν μαγικό. Ανήμερα του Αι Γιαννιού του Ριγανά στις 24 Ιουνίου το μεσημέρι, φορώντας ένα κόκκινο μαντήλι στο κεφάλι, να κοιτάξουμε στο πηγάδι για να δούμε ποιον θα παντρευτούμε. Και συνέχιζαν με ύφος φοβερό, μπορεί να δείτε ένα δράκο, ένα λιοντάρι, ένα καρχαρία, εμείς επηρεασμένα από το παραμύθι η πεντάμορφη και το τέρας, κατατρομάζαμε, κάναμε μέρες να ξανακοιτάξουμε στο πηγάδι. Σήμερα έχει εξαφανιστεί από προσώπου γης κάτω από την τσιμεντωμένη αυλή, ή περιμένει καρτερικά ή έχει γίνει ο βόθρος του ανακαινισμένου σπιτιού. 

Στον διπλανό κήπο ήταν το δικό μας, το πηγάδι του Παππού του Πότη του Κοτσώνη πατέρα της μάνας μου. Στην γωνία του Μοιρέικου κήπου κάτω από την ελιά, με το αιτονύχι πλεγμένο και αγκαλιασμένο στα κλαριά της, σαν ταιριαστό ζευγάρι, εκεί δίπλα στο φούρνο και στο παχνί του γαϊδάρου προ αμνημονεύτων χρόνων, βγάλανε το πηγάδι. Αγαπημένο, όμορφο, λιθόκτιστο, ξερολιθιά ο εσωτερικός τοίχος, με επίσης λιθόκτιστο Φιλιατρό, περίπου ενάμισι  μέτρο ύψος και μια φαρδιά πέτρα σαν πλατύσκαλο για διευκόλυνση της άντλησης. Το πηγάδι του Παππού είχε αντένα και πότιζαν τον Μοιρέικο κήπο. Πολύ παλιό, ούτε η μάνα μου ούτε ο παππούς μου θυμάται την εξόρυξη .Δεν ήταν στην αυλή τους. Το πηγάδι αυτό υπήρχε μέσα στο διπλανό κτήμα από το σπίτι και αυτό ιδιοκτησία του παππού, πρώην ιδιοκτησία Μοιρέα . Το νερό καθαρό, γευστικό, με το παραδοσιακό σκαφίδι στην βόρεια πλευρά, κατά καιρούς δίπλα από το σκαφίδι μια ασβεστόγουβα και με ένα μεγαλύτερο και ψιλά χτισμένο άλλο σκαφίδι στην Νότια πλευρά για πλύσιμο των ρούχων και με τσιμεντένιο αυλάκι προς απομάκρυνση των απόνερων για να μην επηρεάζεται το νερό του πηγαδιού. Σε απόσταση δέκα μέτρων ήταν ο φούρνος και πιο δίπλα το παχνί του γαϊδάρου , αλλά επειδή είχε κεραμοσκεπή δεν είχε κατασταλάγματα για να πηγαίνουν στο πηγάδι να λερώνουν το νερό. Ο παππούς όπως μου έλεγε η μάνα μου, δεν καθόταν να φάει αν δεν είχε φρέσκο δροσερό νερό. Λειτουργούσε και σαν ψυγείο, το καρπούζι, το πεπόνι, οι μπύρες πάγωναν μέσα . Το πηγάδι είχε πάντα ένα χέλι για να καθαρίζει το νερό, αλλά μια φορά στα τέσσερα πέντε χρόνια επιβάλλετο να κατέβουν να πιάσουν το χέλι, να το βάλουν σε κουβά, να το ξεποτίσουν, να το καθαρίσουν από λάσπες, ή τυχόν αντικείμενα που είχαν πέσει μέσα. Αυτή ήταν δουλειά της γιαγιάς. Η γιαγιά μου η Ελένη, το έκανε κάθε φορά. Μια φορά καθαρίζοντας το πηγάδι βρήκε την βέρα της που της είχε πέσει μέσα γλιστρώντας από το δάχτυλο της και την νόμιζε χαμένη . 

Στο σπίτι του παππού Πότη μαζί με το κτήμα το Μοιρέικο και το πηγάδι, που πήρε η μητέρα μου προίκα όταν παντρεύτηκε τον Δημητράκη τον Σκιά, μεγαλώσαμε εγώ και ο αδελφός μου ο Γιώργος . Τον Γιώργο που ήταν ατίθασος η μάνα μου τον πρόσεχε πολύ. Όταν τον έχανε από τα μάτια της, στο πηγάδι έτρεχε πρώτα φωνάζοντας, Γιώργο πες ορίστε. Από μικρό κοριτσάκι μου τραβούσε την προσοχή η λειτουργία της αντένας, το πότισμα του κήπου, το νερό αυτό καθαυτό και το παιχνίδισμα του ήλιου μέσα στο πηγάδι το μεσημέρι, όταν αυτός ήταν κατακόρυφος. Δεν περίμενα να μεγαλώσω και έκανα τις δοκιμές μου με την αντένα, ώσπου μια καλοκαιρινή μέρα, ευτυχώς γιατί το νερό ήταν λιγοστό, έπεσα μέσα και πλατσούρισα σαν το παπί. Ναι το νερό το καλοκαίρι ήταν πιο λίγο, αντίθετα με το χειμώνα που τα πηγάδια είχαν πολύ νερό, μερικές φορές όταν οι βροχές συνεχίζονταν για πολλές μέρες, αυτά που ήταν σε ρεματιές γέμιζαν μέχρι επάνω. 

Όταν παντρεύτηκα, τον Μοιρέικο κήπο τον πήρα προίκα, τώρα το πηγάδι βρίσκεται στην αυλή του σπιτιού μου . Είναι ενεργό με μηχανάκι ρεύματος για άντληση νερού, δεν το έχω πάει στο χημείο να δω αν παραμένει καθαρό, κατάλληλο προς πόσην, αλλά του έφτιαξα ένα όμορφο Φιλιατρό πιο στενό από το αρχικό, το σκέπασα με σανίδα και το διακοσμώ με ωραίες γλάστρες με λουλούδια. Το χέλι έχω να το δω τουλάχιστον είκοσι χρόνια. 

Προχωρώντας ανατολικά κάτω από τον τοίχο του κάστρου, μέσα στο κτήμα με ελιές του Μπακετέα, που πάντα έβαζε κήπο, υπήρχε ένα μικρό πηγαδάκι σε φάρδος και βάθος, δεν ξέραμε αν το νερό ήταν πόσιμο γιατί μόνο για πότισμα το χρησιμοποιούσαν. Εκεί μέσα ποτίζονταν και δύο μεγάλες ροδιές με γλυκύτατα αφρορόιδα. Τα παιδιά της γειτονιάς τα περίμεναν να κοκκινήσουν και να ωριμάσουν. Ανάμεσα στο βραδινό παιχνίδι, κρυφά, ορμούσαν στο δέντρο και γέμιζαν τις τσέπες. Χόρταιναν την λιγούρα τους και συνέχιζαν με μεγαλύτερη όρεξη. Την δεκαετία του εβδομήντα το κτήμα αγοράστηκε από τον Γερμανό Ερβιν Γκέρνερ και την γυναίκα του Δώρα Παπαδέα την κόρη της κυρά Κοκόνας, έκτισαν σπίτι και το πηγάδι έγινε βόθρος. Θανατηφόρες παγίδες του περιβάλλοντος οι βόθροι αυτού του είδους . Τα υπόγεια νερά επικοινωνούν και έτσι γίνονται ακατάλληλα και τα διπλανά. 

Απομεινάρια από το πηγάδι του Κωνσταντίνου Λεουτσέα

Πενήντα μέτρα πιο πάνω, περίπου στην ίδια ευθεία ανατολικά, επίσης κάτω από το ενετικό κάστρο στην βορειοανατολική γωνία του κήπου του Κωνσταντίνου Λεουτσέα σήμερα πουλημένο στον Παναγιωτόπουλο βρίσκεται κρυμμένο ένα πηγάδι σχετικά μεγάλο πανομοιότυπο με της παπαδιάς. Πότιζε και ποτίζει τον κήπο. Είχε μαγκάνι και η κόρη του Λεουτσέα ή Σοφία, που αργότερα έγινε καλόγρια, είχε τότε την επιμέλεια του κήπου. Είχε ένα μεγάλο βαρέλι με μια φαρδιά τρύπα στο κάτω μέρος, έκλεινε την τρύπα, γέμιζε το βαρέλι με τον κουβά, όταν το είχε γεμίσει ελευθέρωνε το νερό και πότιζε χορταστικά τις αυλακιές. Στο τέλος της δεκαετίας του 1970 από αυτό το πηγάδι ένα αρδευτικό μηχανάκι υδροδοτούσε το νεόκτιστο σπίτι του Πανάγου του Λεουτσέα γιου του Κωνσταντίνου 250 μέτρα μακριά στο δρόμο προς το Ακρογιάλι και το σπίτι  του Γεωργίου Κοκκινέα μετέπειτα αγορασμένο από τον Δημήτριο Μουργή λίγα μέτρα ανατολικότερα από το πηγάδι. 

Έχουμε φτάσει στα οκτώ και προχωράμε στην απέναντι πλευρά του δρόμου, κοντά στο ρεματάκι. Μέσα στον κήπο του Χαράλαμπου και του Γιώργη του Γεωργουλέα, στην δεξιά πλευρά, αμέσως μόλις φτάνεις στο χτήμα από το δρομάκι ανάμεσα στα σπίτια του γιατρού Χρήστου Τσολάκου και το συγκρότημα ενοικιαζόμενων διαμερισμάτων του Γερμανού, υπάρχει ένα πηγαδάκι με πολύ μικρό άνοιγμα, δύο μέτρα βάθος, με χαμηλό Φιλιατρό, μισό μέτρο περίπου που πότιζε τα ξινά και τον κήπο των Γεωργουλέων. Αυτό ήταν σχεδόν μέσα στην ρεματιά και γέμιζε μέχρι επάνω τις βροχερές μέρες του χειμώνα. Το πηγάδι αυτό χώθηκε με λάσπες από την πλημμύρα του2007 και κανείς δεν φρόντισε να το ξεθάψει. Τώρα βρίσκεται χωμένο χαμένο και χορταριασμένο σε αυτή την γωνία του κήπου. 

Προχωρώντας βορειοδυτικά από αυτό το πηγάδι, σε απόσταση τριάντα μέτρων περίπου, στον κήπο του Πουλέα συναντάμε το Κουμουτσέικο και μετέπειτα Πουλέικο. Ο μπάρμπα Ηλίας ο Πουλέας παντρεύτηκε την Σταυρούλα Κουμουτσέα και πήρε προίκα μαζί με άλλα και τον κήπο και το πηγάδι. Από τα παλαιότερα της περιοχής, περίπου τα έξι μέτρα βάθος, φαρδύ τρία μέτρα διάμετρο, με  Φιλιατρό ένα και μισό μέτρο και ένα μηχανισμό μαγγανοπήγαδο για εύκολη άντληση νερού. Το μαγγανοπήγαδο ήταν ένας μηχανισμός με γρανάζια. Η περιστροφή γινόταν συνήθως με γάιδαρο, που περπατούσε κυκλικά τραβώντας και έδινε κίνηση σε ένα σύστημα μικρών κουβάδων που έμπαιναν στο νερό και ανέβαιναν επάνω γεμάτοι, αδειάζαν με την σειρά στο χείλος του πηγαδιού, και πάλι από την αρχή. Όλος ο μηχανισμός ήταν πάνω από το στόμιο. Το πηγάδι αυτό είχε την αρχοντιά του, επιβλητικό μέσα στον κήπο, με καθαρό εύγευστο νερό, που υδροδοτούσε τρία τέσσερα σπίτια της γειτονιάς. Πολύ νερό δεν είχε, όταν πότιζαν τον κήπο η στάθμη του νερού κατέβαινε και την άλλη μέρα σιγά σιγά η στάθμη επανερχόταν αντίθετα με άλλα πηγάδια της γειτονιάς, που η διαδικασία αυτή γινόταν σε μια ώρα . Το πηγάδι είχε δύο χέλια που συνήθως τα έπιαναν στους μύλους του Παναγιώταρου στην Μικρή Μαντινεία. Δίπλα κοντά στην μανταρινιά υπήρχε η ασβεστόγουβα που πολλές φορές γινόταν και σκουπιδόγουβα, τα κατασταλάγματα κανείς δεν ξέρει αν επηρέαζαν την καθαρότητα του νερού αν και το βάθος ήταν αρκετό έτσι ώστε να φιλτράρεται. Οι Πουλέοι έπαιρναν νερό και οι γείτονες έπαιρναν νερό, όπως οι Μπαμπουρέοι, οι Κοτσωνέοι του Λάμπρου, η κυρά Παπαδιά παρόλο που είχε το δικό της πηγάδι το οποίο ήταν αρκετά μακριά από το σπίτι της, και η Μπαρουτού. Το πηγάδι ήταν τόπος συνάντησης, για το πλύσιμο των ρούχων, των χόρτων για μαγείρεμα, πλένανε τα λιόπανα και τα σακιά μετά το λιομάζωμα και πότε μαζευόντουσαν να βάλουν καζάνι να ψήσουν σαπούνι η να βάψουν ρούχα και να τους αλλάξουν χρώμα ή να φρεσκάρουν τα ξεθωριασμένα μαύρα. Τώρα είναι σκεπασμένο με τσιμέντο χωρίς μαγγανοπήγαδο και χωρίς Φιλιατρό συνεχίζει να αρδεύει τον κήπο του Πουλέα και του Φράγγου του νέου ιδιοκτήτη του σπιτιού της Μπαρουτούς που βρίσκεται βόρεια ανατολικά στο υψωματάκι. Προχωρώντας δυτικά καμιά τριανταριά μέτρα, περνώντας τον κοινοτικό δρόμο, μέσα στον κήπο του Μπελίτσου, πρώην ιδιοκτησία Πότη Κοτσώνη, σύνορο με τον δρόμο, υπάρχει ένα πηγάδι, όχι από τα παλαιότερα της περιοχής. Στην αρχή του εικοστού αιώνα, ο Παναγιωτάκης ο Κοτσώνης, προπάππος της μάνας μου επιμελήθηκε την εξόρυξη του πηγαδιού για να ποτίζουν τους τρεις κήπους. Κατόπιν αυτού χωρίστηκε σε τρία μερδικά. Τώρα έχει ένα τρίτο ο Μπελίτσος ένα τρίτο ο Γεωργουλέας και ένα τρίτο ο Σκιάς. Το πηγάδι των τριών μεριδίων είχε μαγγανοπήγαδο. Μεγάλο, με πολύ νερό, τρία μέτρα περίπου διάμετρο και βάθος τέσσερα μέτρα. Εγώ μικρό παιδάκι, πολλές φορές, με μια βέργα στο χέρι, οδηγούσα την γαϊδούρα μας την Χάιδω γύρω γύρω στο πηγάδι, γύριζε το μαγγανοπήγαδο για να ποτίσουμε τον κήπο μας, τον κήπο που φρόντιζε η μάνα μου. Ένα έργο πολύ βαρετό για εμένα και για την γαϊδούρα. Τώρα μετά την διαπλάτυνση του δημόσιου δρόμου το πηγάδι έμεινε μισό, ο δρόμος καλύπτει ένα μέρος από το Φιλιατρό, το μαγγανοπήγαδο έχει καταργηθεί και αντλίες βγάζουν νερό για να ποτίζουν τους τρεις κήπους . Προχωρώντας δυτικά συναντάμε την ιδιοκτησία του Πούλου του Κοτσώνη .Εκεί έχουμε δύο πηγάδια. Το ένα έξω από την αποθήκη, δίπλα από την καμαρωτή πόρτα του στενού, απέναντι από το Γεωργουλέικο σπίτι και ένα ανατολικότερα, πιο κοντά στην κεντρική οικία, μικρά πηγάδια και τα δύο το ένα πιο παλιό από το άλλο εξυπηρετούσαν και το ελαιουργικό εργοστάσιο που υπήρχε τότε. Το ένα χώθηκε, το άλλο που ήταν κοντά στο σπίτι έχει γίνει βόθρος του ξενοδοχείου που έχτισε ο Γιώργης ο Κοτσώνης γιος του μπάρμπα Πούλου. 

Η τρόμπα στον κήπο του Σπύρου Γεωργουλέα

Στο χωριό δεν είχαν μόνο πηγάδια. Είχαν και άλλο τρόπο να βγάζουν από την γη πόσιμο νερό. Το χεραγώνι, η τρόμπα όπως την έλεγαν, ήταν μια αναρροφητική αντλία που λειτουργούσε με το χέρι. Στην Παλιόχωρα μια τέτοια τρόμπα υπήρχε στο τηλεφωνείο του μπάρμπα Σπύρου του Γεωργουλέα, όπως έμπαινες από την πόρτα, στην δεξιά πλευρά μέσα στο δωμάτιο κοντά στον τοίχο. Ασυνήθιστο μια τρόμπα μέσα στο σπίτι, όχι ακριβώς στο σπίτι, για την ακρίβεια στο πίσω δωμάτιο του ισογείου, πίσω από το καφενείο . Ήταν γαλλικής κατασκευής, μάρκας Bodane και πρωτοπορία για την εποχή εκείνη στο χωριό .Το όλο σύστημα είχε έναν μοχλό και χειροκίνητα τον πηγαινόφερνες για να αντλήσεις. Kαθόταν επάνω σε έναν σωλήνα που χωμένος βαθιά στο έδαφος συναντούσε τον υδροφόρο ορίζοντα. Αυτός ο σωλήνας περνούσε το σπίτι και έβγαινε στον κήπο που εκεί χωνόταν περίπου τέσσερα μέτρα βαθιά στο χώμα. Μια διαφορετική αντλία αργότερα είχαν και στον κήπο, στο ίδιο ακριβώς σημείο με την παλιά, που πολλές φορές γινόταν παιχνίδι των παιδιών. Άλλες φορές, η τρόμπα έχανε το νερό από την σωλήνα και τρομπάριζες χωρίς να αντλείς. Τότε έπρεπε να επέμβεις με έναν κουβά, να ρίξεις νερό στον σωλήνα, να γεμίσει το ποτήρι όπως έλεγαν το σύστημα στην βάση του για να αρχίσει να βγάζει. Την βλέπαμε και την θεωρούσαμε αναβαθμισμένο τρόπο άντλησης. Η τρόμπα υπάρχει ακόμη στον Γεωργουλέικο κήπο, περνώντας από τον δημόσιο δρόμο προς Καλαμάτα, την βλέπεις στα αριστερά σου σε απόσταση 10 μέτρα από τον δρόμο. Τώρα πλέον είναι ανενεργή και υπάρχει εκεί διακοσμητική για να μας θυμίζει παλιές καλές εποχές. 

Επάνω στην δημοσιά, στην άκρη του κοινοτικού δρόμου στην στροφή της Παλιόχωρας πριν πάρουμε την μεγάλη ανηφόρα της Αγίας Παρασκευής προς Ακρογιάλι, ανοίχτηκε πριν πολλά χρόνια, ούτε ο παππούς ο Πότης Κοτσώνης θυμόταν, το κοινοτικό πηγάδι η πηγάδι του δρόμου, όπως το έλεγαν πολλοί. Στην αρχή, όταν δεν υπήρχε δρόμος για τα αυτοκίνητα παρά μόνο για τα ζώα στεκόταν στην μέση της δημοσιάς, ξεδίψαγε κάθε περαστικό, πότιζε τα ζώα και άρδευε όποιο  σπίτι δεν είχε πηγάδι, όπως του Φραγκούλη, του Θεόδωρου Λεουτσέα και μετέπειτα του Γιάννη και της Φούλας Δραγώνα . Αυτά τα σπίτια ήταν χτισμένα στην περιοχή του κάστρου σε υψόμετρο. Δίπλα στο πηγάδι μια μουριά συμπλήρωνε την εικόνα έριχνε βαθύ ίσκιο και με τα φύλλα της βοηθούσε στην εκτροφή του μεταξοσκώληκα που την δεκαετία του τριάντα ανθούσε στην Παλιόχωρα. Κάτω από την μουριά, δίπλα στο πηγάδι, για να έχουν εύκολη πρόσβαση στο νερό, τα καλοκαίρια και αρχές φθινόπωρου ανακάτευαν και αραίωναν το φάρμακο για την δακοκτονία. Όταν αργότερα ο δρόμος άνοιξε, έγινε εύκολος και βατός για τα αυτοκίνητα, το πηγάδι παρέμεινε στην άκρη χωρίς να ενοχλεί. Ένα τσιμέντο σε σχήμα τετράγωνου κουτιού με ένα σιδερένιο καπάκι είχε για Φιλιατρό. Το νερό το αντλούσαν με κουβάδες, δεν θυμάμαι να είχε έναν μόνιμο κουβά, ο κάθε ένας έφερνε τον δικό του για να εξυπηρετηθεί. Ο Γιάννης ο Δραγώνας, τα τελευταία χρόνια, πριν το χωριό συνδεθεί με την εταιρία ύδρευσης Καλαμάτας, είχε εγκαταστήσει σωλήνες και ένα μηχάνημα αρδευτικό και έστελνε το νερό στο σπίτι του. Τώρα το πηγάδι του δρόμου δεν υπάρχει, έχει εξαφανιστεί κάτω από την ασφαλτόστρωση του δρόμου στην στροφή πριν την Αγία Παρασκευή, απέναντι από το σπίτι μου. 

Δέκα πέντε μέτρα ανατολικότερα είναι το πηγάδι του παπά η κατά άλλους της παπαδιάς όπως το αποκαλούσαν γιατί ήταν προίκα της Ζωής Μανωλέα . Η Ζωή παντρεύτηκε το παπά Παναγιώτη Γεωργουλέα . Τρία μέτρα περίπου διάμετρο πέντε μέτρα βάθος και ένα Φιλιατρό ένα και μισό μέτρο ύψος. Μεγάλο πηγάδι με μαγγανοπήγαδο που πότιζε επίσης ένα μεγάλο κήπο με πολλές πορτοκαλιές και λεμονιές μπουρνελιές και ροδιές. Κάποια στιγμή βλέποντας την εγκατάσταση του Δραγώνα, ο γιος του παπά Πότη ο Γιάννης εγκατέστησε και εκείνος μηχανάκι αρδευτικό και με σωλήνες ανέβαζε το νερό στο πατρικό του σπίτι. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει εκεί εγκαταλελειμμένο αλλά όχι κατεστραμμένο. 

Μέχρι τώρα μετρήσαμε δέκα πέντε πηγάδια και δύο αναρροφητικές αντλίες σε ένα χώρο πολύ μικρό μερικές δεκάδες τετραγωνικά μέτρα. Προχωρώντας παραθαλάσσια προς βορρά συναντάμε το Νικητέικο όπως το έλεγαν, το πηγάδι στο πίσω μέρος του σπιτιού του μπάρμπα Νικήτα του Γεωργουλέα, ένα μικρό και ρηχό πηγάδι που είχε εγκαταλειφθεί όπως και το σπίτι κάποια χρόνια μετά την κατοχή, που τα παιδιά του μπάρμπα Νικήτα έφυγαν, μέχρι που την δεκαετία του εξήντα ο γιος του ο Χαράλαμπος επισκεύασε το σπίτι αλλά το πηγάδι ποτέ δεν επανήλθε σε πλήρη λειτουργία μέχρι που χάθηκε κάτω από την πλακόστρωτη πίσω αυλή του σπιτιού. Δίπλα προς βορρά πάλι, το σπίτι του Ντίνου του Λεουτσέα . Το σπίτι αρδευόταν από αναρροφητική αντλία αλλά είχε και πηγάδι. Είχε την τρόμπα στην πίσω αυλή έπιναν και έκαναν και όλη την λάτρα του σπιτιού. Το πηγάδι μικρό το νερό βλυχό και τελικά εγκαταλείφτηκε. 

Τα πηγάδια στην βόρεια πλευρά του χωριού δεν ήταν από τα παλαιότερα. Δίπλα στην Λεουτσέικη τρόμπα βορειότερα παραθαλάσσια πάντα, το σπίτι με το πηγάδι του Χαραλάμπη του Καραμπίνη με πόσιμο νερό και το τελευταίο στην σειρά το Λαμπρέικο κάτω στον κήπο του μπάρμπα Λάμπρου του Κοτσώνη βλυχό μόνο για πότισμα. Οι Λαμπρέοι έπαιρναν νερό για πιόμα από το Κουμουτσέικο πηγάδι. Αυτά τα δύο πηγάδια του Καραμπίνη και του Λάμπρου του Κοτσώνη τώρα είναι ανενεργά. 

Η παραλία της Λυκοτροπίας υπέροχη. Κάτω από τον Λαμπρέικο βράχο ακρογιαλιά με ψιλό χαλικάκι και μέσα στην θάλασσα άμμο. Εκεί δεσπόζει το σπίτι της Ιωάννας. Ένα μικρό σπίτι διώροφο με υπέροχη αύρα, πλήρως εγκαταλελειμμένο. Το σπίτι που ήταν μόνο για το καλοκαίρι, το έφτιαξε ο Χρήστος ο Φραγκούλης με την γυναίκα του την Ιωάννα το γένος Μίχαλου. Εκεί πίσω από το σπίτι, στην αυλή, στην δεξιά πλευρά όπως κοιτάζεις την θάλασσα, υπάρχει ένα μικρό πηγαδάκι, μια μικρή τρύπα στην γη με ένα τσιμεντένιο τετράγωνο Φιλιατρό ένα επί ένα μέτρο και ύψος περίπου πενήντα πόντους. Υπάρχει εκεί εγκαταλελειμμένο, όπως και το σπίτι για χρόνια πολλά, μπορεί πάνω από πενήντα. Στον διπλανό κήπο προς το νοτιά , που τώρα ανήκει στην Βούλα την Μηλιού το γένος Νικολέα, υπάρχει το Σπανέικο πηγάδι. Ο μπάρμπα Σπύρος ο Νικολέας πατέρας της Βούλας αγόρασε το χτήμα από τον κουνιάδο του Κωνσταντίνο Σπανέα . Το πηγάδι κοντά στην θάλασσα αλλά το νερό καλό πόσιμο. Τώρα σιγουρευμένο κάτω από την λαμαρίνα για σκέπασμα, άμα τύχει ποτίζει τον κήπο. Άλλο ένα πηγάδι υπήρχε εκεί κάτω στη ρίζα του βράχου, δέκα μέτρα περίπου από το Σπανέικο προς την θάλασσα, πάνω στα βότσαλα. Το θυμούνται οι παλιοί αλλά κανείς δεν ξέρει ποιου ήταν. Το νερό πόσιμο παρόλο που ήταν σχεδόν μέσα στην θάλασσα. Τώρα δεν υπάρχει το έχωσαν οι φουρτούνες. Γέμισε με χαλίκι και ούτε που υποψιάζεται κανένας ότι βρισκόταν εκεί.

Το  Σπανέικο πηγάδι 

Ανατολικά στον κήπο του Ντίνου του Καραμπίνη και της θείας Αρίστως το γένος Σπανέα άλλο ένα πηγάδι αρδεύει τον κήπο τους και ένα μικρότερο ακριβώς δίπλα στο σπίτι με πιο ποιοτικό νερό. Πηγάδια σχετικά καινούρια χωρίς πολύ νερό. Η μητέρα μου θυμάται τον μπάρμπα Ντίνο να βγάνει το πηγάδι του κήπου πριν χτίσει το σπίτι. Μεγάλο σε πλάτος αλλά με λιγοστό νερό και λίγο βλυχό. Μια ιστορία θυμούνται πολλοί για γέλια και για κλάματα .Ο μπάρμπα Ντίνος, θέλοντας να σκάψει πιο βαθιά για να έχει περισσότερο νερό, κουβάλησε με το μουλάρι ένα σιδερένιο λοστάρι, που μπροστά ήταν αιχμηρό σαν κοπίδι. Το έδεσε σε ένα καρούλι που ήταν στερεωμένο πάνω στο πηγάδι, κατέβηκε μέσα και τραβώντας το σκοινί και αφήνοντας το απότομα ήθελε να σπάσει το πάσπαρο στον πυθμένα του πηγαδιού. Είπε στην γυναίκα του να πάει να τον βοηθήσει να βγει πριν βασιλέψει ο ήλιος. Ένα αγκωνόχερο πριν την δύση όπως χαρακτηριστικά της είπε. Η θεία Αρίστω κάποια στιγμή πήγε στο πηγάδι δεν τον είδε μέσα. Τον είχε βγάλει ο γείτονας για να τον βοηθήσει σε κάποια δουλειά. Η γυναίκα νόμισε πως ο άνδρας της βγήκε με κάποιο τρόπο, έφυγε και πήγε στο σπίτι τους που ήταν δίπλα στο Λεουτσέικο και ησύχασε ότι ο άνδρας της είναι έξω. Εκείνος ξαναμπήκε στο πηγάδι και συνέχισε την δουλεία του. Έπεσε η νύχτα και ο άνθρωπος μέσα στο πηγάδι ξεχασμένος και με συγκρατημένο εκνευρισμό φώναζε Αρίστωωωωωω Αρίστωωωωωω και κανείς δεν άκουγε. Κάποια στιγμή, αργά τα μεσάνυχτα, ο παπά Πότης με τον Ηλία τον Πουλέα βγήκαν για μια βόλτα στην περιοχή του δημοτικού σχολείου, στην ραχούλα όπως την έλεγαν, να καπνίσουν το τελευταίο τσιγάρο πριν πάνε για ύπνο. Άκουσαν την φωνή αλλά δεν μπορούσαν να εντοπίσουν από πού έρχεται. Τούς φάνηκε σαν να ερχόταν από την θάλασσα, είχε μαΐστρο, νόμισαν ότι κάποιος ζητούσε βοήθεια, ότι πνιγόταν. Ανησύχησαν. Αποφάσισαν να πάνε μέχρι τον Αι Γιώργη να δουν τι συμβαίνει, να αγναντέψουν. Η φωνή μια ακουγόταν μια σταματούσε για αρκετή ώρα. Άκουγαν ένα παρατεταμένο ωωωωωωωωω και σαν να ερχόταν από το χτήμα του Καραμπίνη. Τελικά τον εντόπισαν. Τον έβγαλαν και όπως έλεγαν μετά, ούτε ψύλλος στον κόρφο της θεία Αρίστως δεν ήθελαν να είναι. 

Ο διπλανός κήπος προς ανατολάς όπως και το σπίτι ήταν του Κοντράρου. Ο Γιώργης ο Κοντράρος ο τσαγκάρης του χωριού είχε και αυτός στην Νότια πλευρά του σπιτιού του το πηγάδι που έπιναν και πότιζαν τον κήπο. Μεγάλο πηγάδι, πηγάδα θα έλεγα, με διάμετρο τρία περίπου μέτρα, δεν πλησίαζες . Επικίνδυνο, ούτε εσωτερικό ούτε εξωτερικό χτίσιμο, όταν κοιτούσες μέσα έβλεπες το κοκκινόχωμα στα πλάγια. Τον χειμώνα με τις βροχές θα μπορούσε να καταρρεύσει. Το συγκεκριμένο πηγάδι εξυπηρετούσε πολλά νοικοκυριά. Οι Νικολαίοι οι Κωσταίοι η θεία Βασίλω η Κλεανθίτσα έπαιρναν νερό από εκεί. Με τον καιρό έμεινε αχρείαστο και αυτό όπως πολλά άλλα, δεν χρειάζεται ούτε καν για πότισμα. 

Δίπλα στον ΑιΓιώργη δεσπόζει το σπίτι του στρατηγού όπως το έλεγαν. Στέκει απάνω στον βράχο πριν τον Κούκκινο και αντικρίζοντας το σου έρχεται στο μυαλό η Μινωική εποχή. Είναι το σπίτι που έχτισε σχεδόν με τα χέρια του και με δικά του σχέδια ο Γιώργης ο Κοτσώνης του Λάμπρου αξιωματικός του στρατού, στο κτήμα που αγόρασε από τον παπά Θόδωρο. Στην αριστερή πλευρά δεκαπέντε μέτρα από την πόρτα του σημερινού σπιτιού υπάρχει ένα πηγάδι. Το πηγάδι αυτό το είχε βγάλει ο παπάς. Βαθύ, οκτώ μέτρα περίπου, τότε λιθόκτιστο τώρα με κοντό μικρό τσιμεντένιο Φιλιατρό, με λαμαρίνα για σκέπασμα και με λουκέτο για ασφάλεια. Ο Λάμπρος ο γιος του στρατηγού που κληρονόμησε το σπίτι, μου έλεγε ότι το νερό είχε πολύ αλάτι αλλά οι δικοί του έπιναν από αυτό. Τώρα το έχουν καταργήσει και του έχουν βάλει μαρμάρινη ταφόπλακα γιατί κατά την άποψή του ούτε για πότισμα δεν κάνει. 

Και στο σπίτι του μπάρμπα Ηλία του Κοτσόβολου υπάρχει πηγάδι, όταν έφτιαξε το σπίτι του το έκρινε απαραίτητο να έχει δικό του νερό. Η γυναίκα του με την μάνα του δούλεψαν σαν άντρες και άνοιξαν το πηγάδι. Τώρα στην βορεινή πλευρά του σπιτιού φαντάζει διακοσμητικό στοιχείο αλλά μια αντλία το καθιστά πολύ χρήσιμο. 

Τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό περισσότερο από την μεριά της Ιστορίας είναι το πηγάδι της Βασίλισσας όπως το έλεγαν όλοι. Λαξεμένο στον βράχο του μεσαιωνικού κάστρου της Μαντινείας από την μεριά της θάλασσας, ουσιαστικά μια τρύπα που κάποτε ίσως εξυπηρετούσε τους βασιλείς και αξιωματούχος του δεσποτάτου του Μυστρά σαν καταπακτή για διαφυγή. Το κάστρο λόγω του καλού κλίματος της περιοχής ήταν το θερινό θέρετρο του εκάστοτε Δεσπότη. Περίεργο. ανεξήγητο με πολλές δοξασίες και υποθέσεις να φέρονται σαν πιθανότητα. Όπως εμείς το ξέραμε ποτέ δεν πρέπει να ήταν πηγάδι με νερό, ήταν μια τρύπα βαθιά διαμπερής και κάποιοι το είπαν πηγάδι. Ίσως από εκεί διέφυγε ο Θωμάς Παλαιολόγος με την οικογένεια του για την Πύλο μετά την Πάτρα και μαζί με την κάρα του Αγίου Ανδρέα εκείνος και η οικογένεια του για την Ρώμη το 1458 μετά την κατάληψη του δεσποτάτου του Μυστρά από τους Τούρκους. 

Το 2015 εργασίες στήριξης γινόντουσαν στην ρίζα του βράχου. Από πάνω ακριβώς βρισκόταν το πηγάδι της βασίλισσας. Το σκαφτικό μηχάνημα προκαλούσε δονήσεις και κάποια στιγμή, ευτυχώς δεν βρισκόταν κάποιος από κάτω, έπεσε ένα μεγάλο κομμάτι βράχος, ο οποίος κόπηκε στο σημείο του πηγαδιού, τώρα αυτό που έμεινε και βλέπουμε, είναι ένα λαξεμένο κοίλο σημάδι στο βράχο, υποψία κάποιας τρύπας. 

Κάποια στιγμή, στο βάθος του χρόνου, όλα αυτά τα πηγάδια θα είναι αναμνήσεις που θα αναπολούν οι μεγάλοι και οι μικροί θα προσπερνούν με αδιαφορία. Αλλά δεν θα σταματήσουν να λένε όταν νοιώθουν αδικημένοι, [γιατί στο πηγάδι κατούρησα εγώ] ή όταν βρίσκονται μπροστά σε ένα άλυτο πρόβλημα, [το πηγάδι δεν έχει πάτο]. Από το 2014 πρέπει να καταχωρηθούν στο μητρώο περιβάλλοντος όλα τα σημεία υδροληψίας, ανεξάρτητα αν χρησιμοποιούνται ή όχι. Έχει ακουστεί και έχει δημοσιευτεί στις εφημερίδες, ότι τα πρόστιμα ανάλογα με την περίπτωση, θα είναι μεγάλα. Έλεγχος του νερού ή κάτι άλλο. Πολλοί που θέλουν να το παίξουν προφήτες λένε, ότι ο επόμενος παγκόσμιος πόλεμος θα γίνει για τα νερά. Σωστό ή λάθος πάντως τώρα μια χαρά και χωρίς κόπο τρέχει το νεράκι από τις βρύσες μας. Όμως το νερό αυτό προς αποφυγή μολύνσεων είναι χλωριωμένο , μα κανείς δεν υπολογίζει το κακό που κάνει στον οργανισμό το χλώριο. Ο Θεός μας έδωσε ενενήντα ένα στοιχεία, ο άνθρωπος δέκα πέντε και ο διάβολος μόνο ένα το χλώριο, λέει χαρακτηριστικά ο αυστριακός επιστήμονας της οικολογικής χημείας Oto Huntsinger. Το ψαράκι στην γυάλα δεν αντέχει το χλώριο. Αφήστε το νερό σε κανάτα ένα εικοσιτετράωρο και μετά ρίξτε το στην γυάλα, συμβουλεύουν οι πωλητές των Pet Shop. Βάλτε στα σπίτια σας φίλτρα νερού λένε όλοι, πάρτε καντάτες με φίλτρο . Ο κουβάς με το δροσερό καθαρό νερό που έβγαινε από ένα κατάλληλο πηγάδι κάποτε, δεν συγκρίνεται με το νερό της βρύσης. 

Σήμερα όμως μεγάλη ευκολία, , θα κάνω ένα ντουζάκι να δροσιστώ, τράβα το καζανάκι, βάλε το πλυντήριο, πλύνε την αυλή με το λάστιχο και να μην αναφερθώ σε υπερβολές όπως τζακούζι, πισίνα και άλλα .Το νερό χλωριωμένο, αλλά τρέχει από τις βρύσες, εύκολο, άφθονο, δεδομένο. Τότε, το πηγάδι, η πηγή πολλές φορές μακριά από το σπίτι, ποιος θα πάει να φέρει νερό; Δεν έχει νερό για να βάλω φαΐ, τρέξτε να φέρετε, θα έρθει ο πατέρας σας ιδρωμένος από το χτήμα και δεν θα έχει να πλύνει την μούρη του, αύριο θα σηκωθούμε πολύ πρωί, έχουμε να κουβαλήσουμε νερό θα βάλουμε καζάνι για πλύσιμο, που ήσουν χάθηκες, σε στείλαμε για νερό και ξέχασες να γυρίσεις, κορακιάσαμε. Διαφορές μεγάλες, ασύγκριτο το χθες και το σήμερα, εχθές πηγάδια και νερό με φειδώ λόγω δυσκολίας και χειροκίνητης μεταφοράς, από την άλλη σήμερα τρέχει άφθονο μέσα στο σπίτι με μια στροφή στην βρύση της κουζίνας η του μπάνιου μας. Εξέλιξη σε όλα κανείς δεν γυρίζει πίσω και ας αναπολούν οι παλιοί και ας λένε, ήταν δύσκολα τότε αλλά ήταν καλύτερα . Και εγώ αναπολώ και κρατώ τις γλυκές αναμνήσεις να με συντροφεύουν και τις παιδιάστικες μνήμες πολύχρωμη ζωγραφιά. 

Η βροχή σταμάτησε άνοιξα την μπαλκονόπορτα . Οι μυρωδιές από το βρεγμένο χώμα και το ξύλο αναδύονται μαζί με την υγρασία. Τα δέντρα, οι φυλλωσιές, πλυμένα από το νερό, με τις σταγόνες ακόμη εκεί, φαντάζουν ιδρωμένα, σου δίνουν την αίσθηση ότι όλα είναι αστραφτερά. Σιγά σιγά η γη στεγνώνει, το νερό χάνεται στον υδροφόρο ορίζοντα, στις φλέβες της γης και στην θάλασσα. Ο κύκλος ξαναρχίζει και η ανακύκλωση συνεχίζεται  σε μια προσπάθεια να ξεδιψάσει το σύμπαν.

Το σκαφίδι δίπλα στο πηγάδι του Ανδρέα Λεουτσέα

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ : ΜΑΡΙΑΝΘΗ ΣΚΙΑ - ΣΠΥΡΗ