ΤΑ ΣΠΑΡΑΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟ ΝΙΚΟΛΑ ΒΑΛΤΕΣΙΝΙΚΟΥ
«Παράδοση δεν είναι η διαφύλαξη της στάχτης, αλλά η μετάδοση της φλόγας»
Αδαμαντία Παναγούλια-Κουτσούκου
Μάρτιος 2023 ΑΘΗΝΑ
Ό,τι με σεβασμό διεσώθη από την κατασπάραξη του εχθρού
Συνάγετε τα περισσεύματα ίνα μη τι απόλυται
(κατάΙωάννηνστ.12)
.Για όσα σβήνει ο παντοδύναμος χρόνος, για αυτά που δεν εμφανίζονται στο σύνολό τους,δεν ερμηνεύονται ή δεν υπάρχουν γραμμένα, μόνο τα τελευταία λείψανα μπορούν να δώσουν πολύτιμες πληροφορίες, τα σπαράγματα.
Σπαράγματα κυριολεκτικά,σημαίνει, κατάλοιπα σάρκας ζώου, που κατασπάραξαν οι λύκοι. Μεταφορικά σημαίνει υπολείμματα καταστροφής, από τη μανία του εχθρού.
Εδώ, πέρα από το κατεστραμμένο, δισυπόστατο Παλαιομονάστηρο, τις πολυκαμένες μεταβυζαντινές, αξιόλογες αγιογραφίες του,και τους σωζόμενους έως σήμερα, καμένους κόκκους από τα συγκεντρωμένα σιτηρά, πρόκειται, για δύο ευαγγελικά, βυζαντινά, χειρόγραφα φύλλα, που διεσώθησαν με σεβασμό και φυλάσσονται στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών.
 |
| Βορελιανός κώδικας |
Σπαράγματα που περίσσεψαν από το αναγκαίο τεμάχισμα χειρόγραφων Ευαγγελίων της μονής, κατά τη διάρκεια της μάχης, στην ατυχή επιχείρηση πολιορκίας του μοναστηριού,με εμπρησμό,από τον Ιμπραήμ, το 1826
Η καταστροφή των εικονογραφημένων βυζαντινών και μεταβυζαντινών, χειρόγραφων Ευαγγελίων, θεωρείται η σοβαρότερη και αναντικατάστατη απώλεια, μεταξύ των σημαντικών χειρόγραφων εκκλησιαστικών κειμένων, των μοναστηριακών βιβλίων. Στα ελληνορθόδοξα εκκλησιαστικά συγγράμματα, στηρίχτηκε η Παιδεία του γένους. Η συμβολήτων μοναστηριακών βιβλίων της ανυπότακτης Γορτυνίας, ήταν καθοριστική στην τόνωση της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης των Ελλήνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Τα μοναστήρια της αδούλωτης Γορτυνίας, υπήρξαν πνευματικά καταφύγια. Κέντρα Παιδείας έχουν χαρακτηρισθεί από τον καθηγητή του Πολυτεχνείου Νικόλαο Μουτσόπουλο, στο βιβλίο του Τα Μοναστήρια και οι Εκκλησιές της Γορτυνίας. Υποστήριξαν τη διατήρηση της θρησκείας, της γλώσσας, την επιβίωση της φυλής, και οδήγησαν στην κατάκτηση της ελευθερίας.
Οι Ευαγγελιστές
«[…]Ταβιβλία των εκκλησιών μας ετελείωσαν πλέον και αυτά δένονται φυσέκια[…]»,
ειδοποιεί και βεβαιώνει με το επείγον η επιστολή των οπλαρχηγών της Σπάρτης.
Ενώ η Δημητσάνα, η κιβωτός του ελληνισμού και της ορθοδοξίας,το οπλοστάσιο του αγώνα, εξόπλιζε αδιάκοπα τους αγωνιστές με πυρομαχικά, και οι Έλληνες αμύνονταν γενναία, προέκυψε μεγάλη έλλειψη χαρτιού, για το δέσιμο των φυσεκιών.
Ο σκοπός της απελευθέρωσης επιτακτικότερος και ιερότερος όλων, αγίασε κάθε πρόσφορο μέσο! Στις κρίσιμες ώρες του πολέμου, το χαρτί των ιερών βιβλίων, φάνηκε σωτήριο υλικό, απαραίτητο για το δέσιμο των φυσεκιών. Πανάρχαια, πολύτιμα εκκλησιαστικά βιβλία, όσα είχαν διασωθεί από τους εμπρησμούς του εχθρού, και τον παμφάγο χρόνο, χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή φυσεκιών. Πρώτη η σπουδαία βιβλιοθήκη της Δημητσάνας, θυσίασε για τον ιερό σκοπό, πολλά παλαιά, σημαντικά βιβλία,μαζί και άλλα ιερά βιβλία, που διαφυλάσσονταν εκεί. Αναπόφευκτη ήταν και η θυσία βιβλίων και ιερών κειμένων, από τη δισυπόστατη ιερή μονή αγίου Νικολάου και Αναλήψεως του Κυρίου, του Παλαιομονάστηρου Βαλτεσινίκου. Στη σχετική αναζήτηση –έρευνα, που έγινε στα τηρούμενα βιβλία της βιβλιοθήκης, από τον αείμνηστο δάσκαλο Χρυσόστομο Κριμπά, προέκυψε ότι, στη βιβλιοθήκη της Δημητσάνας, φυλάσσονταν ο κτητορικός κώδικας και τα ιερά βιβλία της ιερής Μονής Βαλτεσινίκου, μέχρι της αρχές του Απελευθερωτικού Αγώνα. Δεν ανευρέθηκαν έκτοτε πουθενά. Η Ιστορία και η Παράδοση απαντά, ότι πολύ πιθανό, χρησιμοποιήθηκαν και αυτά μαζί, για την κατασκευή των φυσεκιών. Μόνο ένα από τα ιερά Ευαγγέλια της ιστορικής μονής, διεσώθη. Άκαυστο βγήκε από τη φωτιά του ιερού βήματος. Στο βιβλίο, «Μνήμες από το Βαλτεσινίκο και τα γύρο χωριά»,(σελίδα 554 Νέστωρ Μπούμπουλη), βεβαιώνεται ότι: «Εις το ιερόν του ναού, των Ταξιαρχών Βαλτεσινίκου, φυλάσσεται παλαιόν Ευαγγέλιον, ανήκον εις την πλησίον του Βαλτεσινίκου κειμένη ιερά μονή αγίου Νικολάου και Αναλήψεως, επί δε του επαργύρου αυτού καλύμματος, υπάρχει η κάτωθι επιγραφή:
«ΤΟΑΓΗΟΕΒΕΓΚΕΛΙΟΜΟCTHΡΗOYΑΓΙΟΥΝΙΚΟΛΑΟΥ ΒΑΛΤΕCHΝΙΚΟΥ
ΠΗΜΕΛΗΤΕ ΟΚΑΛΗΝΙΚΟΣ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΣΧΤΗΤΟΡ1809
Μέσα στις στάχτες της καταστροφής του Παλαιομονάστηρου, δύο μαυροκαπνισμένες ιερές σελίδες από χειρόγραφα Ευαγγέλια της μονής, απέμειναν σπαράγματα από το αναπόφευκτο κομμάτιασμα των ιερών βιβλίων, για την κατασκευή φυσεκιών, την ώρα της μάχης. Παρέμειναν στην εστία τους, για εκατό χρόνια, μετά από τη νικηφόρα αντίσταση του 18261,και διατήρησαν άσβεστη τη σπίθα της ιστορικής μνήμης.
Το 1926, τα δύο ευαγγελικά φύλλα, με τα καλλιγραφημένα κεφαλαία γράμματα, και την απλή εικονογράφηση, έναν αιώνα μετά την ατυχή από τον Ιμπραήμ πολιορκία, του Παλαιομονάστηρου, ο αείμνηστος ιερέας παπαθόδωρος, προπάππος του αείμνηστου επίσης ιερέα Κώστα Παπαδόπουλου (1928- 2001), εκτίμησε ότι αξίζουν αιώνια διασφάλιση.
Παρά τις δυσκολίες και τα μέσα της εποχής, διέσωσε με τον καλύτερο τρόπο τα δύο ιερά κειμήλια. Με επίσημο συνοδευτικό έγγραφο, σφραγισμένο με τη σφραγίδα της ιερής Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου Βαλτεσινίκου, έστειλε τα δύο ευαγγελικά σπαράγματα, στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών. Οι βυζαντινολόγοι καθηγητές του Πανεπιστημίου Αθηνών Νικόλαος Βέης(1906) και Δημήτριος Πάλλας (1933-1955), όταν συνέταξαν σταδιακά τον κατάλογο συλλογής χειρογράφων του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών, και εκπόνησαν την καταλογογράφηση, καταχώρησαν στον κατάλογο τα δύο σπαράγματα, ως «ιερά λείψανα δύο ΕυαγγελίωντουΑγίουΝικολάουΒαλτεσινίκουΓορτυνίας».
Από τότε,παραμένουν για τους μεταγενέστερους τεκμήρια Ιστορίας και Ορθοδοξίας. Η μπαρουτοκαπνισμένη τους μορφή, οδηγεί νοερά στο ιστορικό παρελθόν, και βεβαιώνει ότι η Ιστορία του Βαλτεσινίκου, της Γορτυνίας και των μοναστηριών της, έχει γραφτεί με φωτιά και σίδερο. Οδηγεί στο βιβλιογραφικό εργαστήρι, όπου ο γραφέας μοναχός,με προσευχή και υπομονή καλλιγραφεί, και επιμελείται τα ιερά γράμματα. Παρουσιάζει τον μικρογράφο, με σιγή και προσοχή,να κοσμεί, το μέσον κάθε σελίδας, με καλλιτεχνικές μικρογραφίες, ανάμεσα σε κείμενα με θεϊκά μηνύματα.
.
Το ιερό φύλλο-«σπάραγμα»με αριθ.καταλογογράφησης: 1926 ΧΑΕ εγγρ. έχει αρκετά περίτεχνη γραφή με κεφαλαία γράμματα, και μικρότερα από το δεύτερο. Η σελίδα του κοσμείται στο μέσον με ζωγραφισμένο μικρό κηροπήγιο.
Συμπεραίνεται ότι όλες οι σελίδες αυτού τουΕυαγγελίου ήταν κοσμημένες στο μέσον με απλές εκκλησιαστικές μικρογραφίες, πιθανώς από τον ίδιο τον γραφέα του κειμένου.
Στην Α,πρώτη στήλη, υπάρχει παράγραφος από το κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο Κεφ.10,13 .
Στη Β, δεύτερη στήλη, παράγραφος του κατά Λουκά ΕυαγγελίουΚεφ.10(1-6)
Α Β
«…ο δε μισθωτός φεύγει ότι μισθωτός,εστίν, « Τω καιρώ εκείνω ανέδειξεν ο Κύριος ,
και ου μέλλει αυτώ περί των προβάτων Και έτερους εβδομήκοντα και απέστειλεν αυτούς ανα
Εγώ ειμί ο ποιμήν ο καλός, και γιγνώσκω τα εμά, δύο προ προσώπου αυτου εις πάσαν πόλιν και τόπον
και γιγνώσκομαι υπό των εμών καθώς γιγνώσκει ου έμμελεν αυτός έρχεσθαι. Έλεγε νουν προς αυτούς,
με ο πατήρ καγώ γιγνώσκω τον πατέρα ο μεν θερισμός πολύς, οι δε εργάται ολίγοι
και την ψυχήν μου τίθημι υπέρ των προβάτων. Δεήθητε ουν του Κυρίου του θερισμού όπως εκβάλη
Και άλλα πρόβατα έχω α ουκ έστιν εκ της αυλής ταύτης. Εργάτας εις τον θερισμόν αυτού.Υπάγετε.Ιδού εγώ
Κακείνα με δει αγαγείν και της φωνής μου ακούσωσι αποστέλω υμάς ως όρνας εν μεσω λύκων. Εις ην
Και γεννήσετα ιμια ποίμνη και εις ποιμήν. πόλιν..
.
Η στρογγυλόσχημος μεγαλογράμματη γραφή
Συναντάται, στις σελίδες 167 και 168 του συγγράμματος του καθηγητή Α. Σιγάλα, όπου αντιγράφεται κείμενο: «από τον Κώδικα της Λαύρας του Αγίου Όρους, πιθανότατα του 10ου αιώνα. Ο καθηγητής προσθέτει στη σελίδα 71 του συγγράμματός, ότι: «ίδια γράμματα με αυτά των Σπαραγμάτων,συναντώνται και στον Κώδικα Κουτλουμουσίου του Αγίου Όρους».(Βλ. σελίδα 167, εικόνα 103, του συγγράμματος Α. Σιγάλα)Ν. Μπούμπουλης
Το ιερό φύλλο,«σπάραγμα»,με αριθμό καταλογογράφησης: 1928ΧΑΕεγγρ.
έχει κεφαλαία γράμματα,μεγαλύτερα από το πρώτο,βυζαντινά, καλλιγραφικά.
Η πρώτη στήλη αρχίζει με τις τελευταίες λέξεις ,από το κατά Μάρκον 6ο Ευαγγέλιο ιε-32, της ακολουθίας των Παθών του Κύρίου, και ακολουθεί το 7ο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον κζ 33,54, της ακολουθίας των Παθών του Κυρίου.
Α Β
6ο Ευαγγέλιο κατά ΜάρκονΙΕ-32, 7ο Ευαγγέλιον κατά Ματθαίον κζ33-54,
της ακολουθίας των Παθών του Κυρίου: της ακολουθίας των παθών του Κυρίου(συνέχεια)
«Ο Χριστός ο βασιλεύς το υΙσραήλ αυτού την αιτίαν αυτού γεγραμμένην
Καταβάτω νυν από του Σταυρού, Ούτος εστίν Ιησού ςο Βασιλεύς των Ιουδαίων
ίνα ίδωμεν και πιστεύσωμεν ει ςαυτόν..». Τότε σταυρούνται συν αυτώ δύο λησταί
Είς εκ δεξιών και είς εξ ευωνύμων.
οι δε παραπορευόμενοι εβλασφήμουν αυτόν
.7οΕυαγγέλιο κατά Ματθαίον κζ33-54, κινούντες τας κεφαλάς αυτών λέγοντες.
της ακολουθίας των παθών του Κυρίου Ο καταλύων τον ναόν και εν τρισίν ημέρας οικοδομών…»
ίνα ίδωμεν και πιστεύσωμεν ει ςαυτόν..». Τότε σταυρούνται συν αυτώ δύο λησταί
Είς εκ δεξιών και είς εξ ευωνύμων.
οι δε παραπορευόμενοι εβλασφήμουν αυτόν
.7οΕυαγγέλιο κατά Ματθαίον κζ33-54, κινούντες τας κεφαλάς αυτών λέγοντες.
της ακολουθίας των παθών του Κυρίου Ο καταλύων τον ναόν και εν τρισίν ημέρας οικοδομών…»
«Τω καιρώ εκείνο ελθόντες οι στρατιώται
εις τόπον λεγόμενον Γολγοθά, ό εστίν
λεγόμενος κρανίου τόπος, έδωκαν αυτώ
πιείν όξος μετά χολής μεμιγμένον και
γευσάμενος ούκ ήθελ επιείν.
Σταυρώσαντες δε αυτόν διεμερίσαντο
τα ιμάτια αυτού ..
.βαλόντες κλήρον καί καθήμενοι ετήρουν αυτόν εκεί.
Και απέθηκαν επάνω της κεφαλής
Ειδικοί ερευνητές, συνεκτιμώντας τα συμπεράσματα γραφολόγων ερευνητών, βεβαιώνουν ότι, τα δύο ιερά λείψανα των Ευαγγελίων του αγίου Νικολάου,, είναι γραμμένα σε στρογγυλόσχημο μεγαλογράμματο ρυθμό γραφής, από επαγγελματίες γραφείς κειμένων. Τα γράμματά τους είναι βυζαντινά, κεφαλαία καλλιγραφημένα. Η διαφορά στη μορφή δείχνει πως προέρχονται από δύο διαφορετικά Ευαγγέλια, γραμμένα πιθανόν από δύο διαφορετικούς γραφείς. Ηευρεία χρήση αυτού του ρυθμού γραφής, είχε προ πολλού περιορισθεί. Μόνο σε ορισμένα εκκλησιαστικά βιβλία, παρέμεινε αφενός από ιερή παράδοση, αφετέρου, ως η κατάλληλη γραφή για τη δημόσια ανάγνωση των Ευαγγελίων.
Στο βιβλίο του Θάνου Μαρκόπουλου ΣΤΟΥΣ ΔΡΟΜΟΥΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ3, Χαρτί και καλαμάρι, κεφάλαιο «Η γραφή»,βεβαιώνεται: «Από τα χρόνια της αρχαιότητας έως και τους πρώτους βυζαντινούς αιώνες, επικρατούσε η μεγαλογράμματη γραφή: Κεφαλαία γράμματα, χαραγμένα ή γραμμένα ξεχωριστά το ένα από το άλλο, χωρίς τόνους, πνεύματα και σημεία στίξης. Στα τέλη όμως, του 8ου αιώνα, όλο περισσότεροι άνθρωποι ζητούσαν βιβλία, με κείμενα παλιά και καινούρια».
Τα επιστημονικά , συμπεράσματα, ειδικών ερευνητών, σχετικά με τα Σπαράγματα των δύο Ευαγγελίων,από το Παλαιομονάστηρο αγιο Νικόλα Βαλτεσινίκου, επισημαίνουν:
Βοηθούν την έρευνα για εύρεση του έτους έναρξης λειτουργίας της ιερής μονής του Παλαιομονάστηρου αγίου Νικολάου, και συμβάλλουν έτσι, κατά προσέγγιση, στον υπολογισμό της ηλικίας της ιστορικής μονής.
Ως παλαιότερη από την ιερά μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου,η μονή αγίου Νικολάου, δίνει πληροφορίες και για την ιερά μονή της Παναγίας Βαλτεσινίκου.
Οδηγούν στον υπολογισμό της ηλικίας των δύο Ευαγγελίων.
Οι ειδικοί του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών μας πληροφορούν:
Όλα τα εικονογραφημένα βυζαντινά και μεταβυζαντινά χειρόγραφα των Ευαγγελίων, που έχουν αντιγραφεί από επαγγελματίες αντιγραφείς κειμένων,
εκτός από την ιστορική, θρησκευτική και καλλιτεχνική τους αξία, δίνουν επίσης πληροφορίες για την εκκλησιαστική παλαιογραφία,την τυπογραφία και την μικρογραφική ζωγραφική.
.Παρέχουν πολλές άλλες σημαντικές πληροφορίες, οι οποίες συμβάλλουν στην κατανόηση της εποχής τους και είναι πολιτισμική κληρονομιά.
Στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών, (όπου λόγω ανακαίνισής του, δεν κατέστη δυνατή πρόσφατη φωτογράφηση των δυο Σπαραγμάτων), βρίσκεται και ένα άλλο επίσημο έγγραφο,με αριθμό καταλογογράφησης,το οποίο έχει σταλεί από τον ίδιο αείμνηστο ιερέα, Θεόδωρο Παπακωσταντίνου, στη μνήμη του οποίου, αυτό το πόνημα αφιερώνεται .
«[…]Εκείνη ακριβώς την εποχή εμφανίζεται η μικρογράμματη γραφή, που αποτελεί εξέλιξη της γραφής των παπύρων. Εξέλιξη της μικρογράμματης γραφής αποτελεί η γραφή που χρησιμοποιούμε σήμερα.Πρόκειται για μία επαναστατική αλλαγή. Τα γράμματα κάθε λέξης είναι ενωμένα, γραμμένα με μία κίνηση της γραφίδας και η κάθε λέξη ξεχωρίζει από την επόμενη. Η μικρογράμματη γραφή χρειάζεται λιγότερο χώρο, κι έτσι τα βιβλία έγιναν μικρότερα. Εξάλλου, με τον διαχωρισμό των λέξεων, τον τονισμό και τη στίξη, τα κείμενα έγιναν και πιο ευκολοδιάβαστα».
ΣΤΟΥΣ ΔΡΟΜΟΥΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ3…¨Χαρτί και καλαμάρι¨ΘάνουΜαρκόπουλου
Άκαυστη μένει η μνήμη, η πίστη και η Ιστορία στον ηρωικό τόπο.
Έρευνα-ανασκόπηση, συγγραφή, εικονογράφηση, επιμέλεια και δημοσίευση πονήματος
Αδαμαντία Παναγούλια -Κουτσούκου
Πηγές πληροφόρησης
1. Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών.
2. ΘάνουΜαρκόπουλου βιβλίο ΣΤΟΥΣ ΔΡΟΜΟΥΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ«Χαρτί και καλαμάρι»
3. «Μνήμες από το Βαλτεσινίκο και τα γύρω χωριά»ΝέστωροςΜπούμπουλη
4Το Ιστορικό Παλαιομονάστηρο Βαλτεσινίκου και η Ένδοξη Ιστορία του, Χρυσόστομου Κριμπά ,(διασκευή Αδαμαντία Παναγούλια)
5. Διαδικτυακός τόπος wikipaideia
6. Εγκυκλοπαίδεια ΚΟΝΤΕΟΥ ΝΑΣΤΟΥ
7. Ζώσα Παράδοση
Φωτογραφίες
1) «Στους δρόμους του Βυζαντίου»βιβλίο Θάνου Μαρκόπουλου(φωτο3)
2) «Μνήμες από το Βαλτεσινίκο και τα γύρο χωριά»ΝέστωρΜπούμπουλης(2)
3) Βορελιανός κώδικας διαδικτυακός τόπος (1)
4) Φωτογραφίες, αγιογραφίες Παλαιομονάστηρου,άλμπουμ Αδαμαντία Παναγούλια
Οποιαδήποτε αναπαραγωγή κειμένου ή φωτογραφίας από το παρόν πόνημα απαγορεύεται.
Η δημιουργός διατηρεί κατοχυρωμένα και ακέραια τα δικαιώματα της πνευματικής ιδιοκτησίας. (Νόμος 2121 1993)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου